SYBA Sem III political Science लोकप्रशासन Marathi version-munotes

Page 1

1
घटक १
१.१ लोकप्रशासन अथथ, स्वरूप व व्याप्ती

घटक रचना
१.१.० उद्दिष्टे
१.१.१ प्रास्ताद्दिक
१.१.२ लोकप्रशासन अथथ ि व्याख्या
१.१.३ लोकप्रशासनाची व्याप्ती
१.१.४ लोकप्रशासन आद्दण खाजगी प्रशासन
१.१.५ आधुद्दनक राज्यव्यिस्थेत लोकप्रशासनाचे महत्त्ि
१.१.६ साराांश
१.१.७ आपली प्रगती तपासा
सांदर्थ सूची

१.१.० उद्दिष्टे
लोकप्रशासन हे सामाद्दजक शास्त्रात अगदी अलीकडे एक स्ितांत्र अभ्यास द्दिषय म्हणून
स्थाद्दपत झाले आहे. कल्याणकारी राज्य सांकल्पनेच्या राष्ट्र - राज्याच्या कायाथचा मोठ्या
प्रमाणािर द्दिस्तार झाला. परांपरागत दृष्ट्या कायदा ि सुव्यिस्था यापुरते मयाथद्ददत असणारे
राज्याचे कायथक्षेत्र व्यद्दिच्या ' पाळण्यापासून स्मशानापयंत' सिथ कृती ि कायांना प्रर्ाद्दित
करू लागले. यादृष्टीने लोकप्रशासन या शास्त्राचा अभ्यास आधुद्दनक काळात अत्यािश्यक
झाला. या प्रकरणात लोकप्रशासन ही सांकल्पना अभ्यासणे ि त्याचे स्िरूप ि कायथक्षेत्राची
माद्दहती करून घेणे तसेच लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन यातील साम्य ि र्ेदाांचे
आकलन करून घेणे हे महत्िाचे उद्दिष्ट ठेिलेले आहे.

१.१.१ प्रास्ताद्दवक
आधुद्दनक काळात मानिी जीिनाला सिाथद्दधक स्पशथ करणारा ि प्रर्ािीत करणारा द्दिषय
म्हणून लोकप्रशासन या द्दिषयाकडे पाद्दहले जाते. इद्दतहास, राज्यशास्त्र यासारख्या
सामाद्दजक शास्त्राांचा एक उपद्दिषय म्हणून सुरुिातीच्या काळात या द्दिषयाचा अभ्यास केला
जात असे. मात्र आज हा द्दिषय स्ितांत्र शास्त्र म्हणून जागद्दतक स्तरािर स्थाद्दपत झालेला
द्ददसतो. एिढेच नव्हे तर तो सातत्याने द्दिकद्दसत होत आपली व्याप्तीही द्दिस्तारताना द्ददसतो.
मानिी जीिनाच्या सिथ अांगाांना स्पशथ करणाऱ्या लोकप्रशासन या शास्त्राचा त्या दृष्टीने
अभ्यास करणे गरजेचे ठरते. पदिी ि पदव्युत्तर स्तरािर तसेच स्पधाथ परीक्षाांच्या दृष्टीने या munotes.in

Page 2

2
द्दिषया सांदर्ाथतील रुची द्दिद्याथी िगाथत िाढताांना द्ददसते. त्यामुळे लोकप्रशासन शास्त्राचा
सांकल्पनात्मक अभ्यास करणे आिश्यक आहे.

लोकप्रशासन

१.१.२ लोकप्रशासन अथथ व व्याख्या
लोकप्रशासन ही सांकल्पना समजून घेण्यासाठी प्रथम ‘ प्रशासन’ सांकल्पनेचे आकलन होणे
गरजेचे आहे. प्रशासन सांकल्पनेचा अथथ आपणास दोन र्ाषेतील शब्द िृत्तीतून स्पष्ट करता
येतो. प्रशासन या शब्दात इांग्रजी र्ाषेत Administration असा शब्दप्रयोग केला जातो. या
इांग्रजी र्ाषेतील शब्दाची मूळ उत्पत्ती लॅद्दिन र्ाषेतील ‘Ad-Ministra’ या शब्दातून झाली
आहे. लॅद्दिन र्ाषेतील ‘ Ad-Ministrare’ या शब्दाचा मूळ अथथ व्यिस्था करणे, काळजी
घेणे असा होतो. प्रशासन हा शब्द ‘प्र’ आद्दण ‘शास्त्र’ या सांस्कृत र्ाषेतील शब्दाांपासून
बनलेला आहे. याचा मूळ अथथ उत्कृष्ट रीतीने शासन करणे असा होतो. प्राचीन काळात
शासन हा शब्द द्दनदेश देणे, आज्ञा देणे, या अथाथने िापरला जात होता. एन्सायक्लोपीद्दडया
द्दििाद्दनका मध्ये प्रशासनाचा अथथ ‘कायाथचे व्यिस्थापन करणे द्दकांिा कायथ पूणथ करण्याची ती
एक प्रद्दिया आहे’ असा स्पष्ट केलेला आहे. एकांदरीत प्रशासन ही व्यिस्थापकयय कायाथशी
जोडलेली एक सांकल्पना आहे. त्यामुळे प्रशासन ही समूहात पार पडणारी द्दिया आहे.
त्यामुळे प्रशासनास सिथव्यापी सामाद्दजक द्दियेचे स्िरूप प्राप्त होते. प्रशासन ही सांकल्पना
अद्दधक स्पष्ट करण्यासाठी पुढील काही व्याख्याांचा आधार घेता येईल.
१. हर्थट सायमन:- ‘समान उद्दिष्टाांच्या प्राप्तीसाठी मानिी समूहाद्वारे केल्या जाणाऱ्या
सहकायाथत्मक द्दिया म्हणजे प्रशासन होय.
२. द्दििनर: - ‘मानि आद्दण र्ौद्दतक साधनाांचे सांघिन ि द्दनयांत्रण म्हणजे प्रशासन होय’.
३. ल्युथर गुद्दलक:- ‘ द्दनधाथररत उद्दिष्टे ि ध्येय प्राप्तीसाठी कायथ करून घेणे म्हणजे
प्रशासन होय’.
४. प्रोिेसर ए. आर. त्यागी:- ‘ प्रशासन ही एक प्रकारची सामूद्दहक प्रद्दिया आहे.
त्यामध्ये मनुष्ट्य आद्दण सामग्री याांचे समांजसपणे सांघिन आद्दण व्यिस्थापन केले जाते’.
५. प्रो. जॉन ए. द्दवग: - ‘ हेतू पूणथ गोष्ट घडिून आणण्यासाठी ि त्याचबरोबर ती रास्त गोष्ट
घडिून आणण्यात अडथळा न येऊ देता मोजक्या उपयोगी साधनाांनी पद्धतशीर ि
सुव्यिद्दस्थत केलेले काम म्हणजे प्रशासन होय’.
६. द्दपिनर व प्रेस्थस:- ‘ इद्दच्ित साध्ये प्राप्तीसाठी मानिी आद्दण र्ौद्दतक साधनाांचे
सांघिन आद्दण द्दनदेशन करणे म्हणजे प्रशासन होय’.

साराांश:- ‘प्रशासन म्हणजे समान उद्दिष्ट प्राप्तीसाठी मानिी समूहाचे सहकायाथत्मक प्रयत्न
होय’. अशी प्रशासन या शब्दाची व्याख्या आपणास साांगता येईल.

munotes.in

Page 3

3
लोकप्रशासन व्याख्या :
प्रशासन या सांकल्पनेचे एक अांग म्हणून लोकप्रशासनाकडे पाद्दहले जाते. प्रशासन या शब्दात
‘लोक’ या शब्दाची जोड द्ददली कय एका नव्या आशयाचा जन्म होतो. ‘लोक’ हा शब्द
साधारणतः राज्यातील सिथ जनतेस उिेशून िापरला जातो. ‘लोक’ या शब्दातून
‘सािथजद्दनक’ असाही एक अथथ ध्िद्दनत होतो. सत्तेचा एक स्त्रोत म्हणून ही ‘लोक’ हा शब्द
योजला जातो. त्यामुळे लोकप्रशासन म्हणजे सािथजद्दनक कायाथचे व्यिस्थापन असे
ढोबळमानाने म्हणता येईल. कारण लोकाांच्या कायाथची काळजी सरकार कडून पार पाडली
जाते. त्यादृष्टीने सरकारचे लोकाांसाठीचे कायथ म्हणजे प्रशासन असाही लोकप्रशासनाचा
अथथ होतो.

लोकप्रशासन ही सांकल्पना पुढील काही व्याख्याांच्या आधारे आपणास अद्दधक स्पष्ट करता
येईल.
१. वुड्रो द्दवल्सन:- कायद्याची सद्दिस्तर ि पद्धतशीर अांमलबजािणी म्हणजे
लोकप्रशासन होय.
२. एि. ए. द्दनग्रो: - लोकप्रशासनात कायथकारणी, द्दिद्दधमांडळ आद्दण न्यायपाद्दलका या
द्दतन्ही शास्त्राांचा ि त्याांच्या अन्योन्य सांबांधाचा समािेश होतो.
३. माशथल द्दिमॉक:- ‘ कायद्याचे द्दियान्ियन म्हणजे लोकप्रशासन होय’. ती
सरकारच्या कायथकारी मांडळाची बाजू आहे.
४. िी. वाल्िो:- ‘राज्यकारर्ाराच्या व्यिस्थापनाचे शास्त्र ि कला म्हणजे लोकप्रशासन
होय.
५ . पसी मॅक्वीन:- ‘लोकप्रशासन म्हणजे असे प्रशासन कय, ज्याांचा सांबांध केंद्रीय
अथिा स्थाद्दनक शासनाच्या कायाथशी येतो.
६. सायमन व माक्सथ:- ‘ सिथसाधारणतः राष्ट्रीय राज्य ि स्थाद्दनक पातळीिरील
शासनाच्या कायथकारी शाखाांनाच लोकप्रशासन असे म्हणतात.
७. इांटरनॅशनल इनसाइक्लोपीद्दिया ऑि सोशल सायन्स:- ‘लोकप्रशासनाच्या
प्रद्दियेमध्ये शासनाचा उिेश अगर इच्िा प्रत्यक्षात आणण्यासाठी केलेल्या सिथ
कृतींचा समािेश होतो.
८. ल्युथर गुद्दलक:- ‘ कायाथच्या पूतथतेशी प्रशासनाचा सांबांध असतो. लोकप्रशासन हा
समाज शास्त्राचा एक र्ाग आहे. जो सरकारच्या कायाथशी सांबांद्दधत आहे आद्दण
प्रथमतः तो कायथकारी शाखेशी सांबांद्दधत असतो, जेथे सरकारचे कायथ केले जाते, तरी
त्या द्दठकाणच्या प्रशासकयय समस्याांचा कायदेमांडळ आद्दण न्यायमांडळ याांच्याशी
सांबांध असू शकतो’.

लोकप्रशासनाच्या िरील व्याख्याांमधून हे स्पष्टपणे जाणिते कय, काही द्दिचारिांत
लोकप्रशासनाचा व्यापक दृद्दष्टकोनातून द्दिचार माांडतात तर काही द्दिचारिांत प्रशासनात
सीद्दमत घिकाांना प्राधान्य देतात त्यािरून लोकप्रशासनाचे अभ्यास द्दिषयक दृद्दष्टकोन munotes.in

Page 4

4
तयार झालेले द्ददसतात. लोकप्रशासनाच्या स्िरूपाचा ि कायथ क्षेत्राचा अभ्यास करण्यासाठी
या दृद्दष्टकोनाचे अिलोकन करणे आिश्यक आहे. ते दोन दृष्टीकोण पुढीलप्रमाणे साांगता
येतील.

१. एद्दककृत द्दकांवा सवथव्यापी दृष्टीकोण:
या दृद्दष्टकोनानुसार लोकप्रशासनात सािथजद्दनक धोरणाांना कायाथद्दन्ित करणाऱ्या सिथच
द्दियाांचा समािेश होतो. या दृद्दष्टकोनाचे समथथक असा दािा करतात कय, एखाद्या उद्दिष्ट
प्राप्तीसाठी करण्यात येणाऱ्या समग्र प्रद्दियाांचा प्रशासनात समािेश होतो. व्यिस्थापनाच्या
कायाथसच प्रशासन म्हणतात असे या दृद्दष्टकोनाचे प्रद्दतपादन आहे. त्यामुळे सांघिनेच्या
प्रमुखा पासून ते थेि शेििच्या घिकाांपयंत सिांच्या कायाथचा समािेश लोकप्रशासनात
होतो. या दृद्दष्टकोनाचे समथथक शासनाच्या द्दतन्ही अांगाचा म्हणजे कायदे मांडळ, कायथकारी
मांडळ ि न्यायमांडळ याांच्या कायाथचा समग्र अभ्यास लोकप्रशासनात व्हािा यासाठी आग्रही
असतात. त्याांच्या मते प्रत्येक सांघिनेत साधारणपणे तीन प्रकारची काये होत असतात.
त्यातील पद्दहले कायथ हे धोरण द्दनद्दिती सांदर्ाथतील असते तर दुसऱ्या कायाथचा सांबांध या
धोरणानुसार द्दिद्दिध उपिमाांची रूपरेषा आखणे ि त्याांच्या अांमलबजािणीशी असतो, तर
द्दतसरे कायथ हे िरील व्यिस्था कायथरत राहाव्यात यासाठी कराियाच्या श्रमदान ि कमी
कौशल्याशी द्दनगडीत असते. एकयकृत दृद्दष्टकोनाचे प्रििे या द्दतन्ही कायाथचे महत्ि सारखेच
आहे असे प्रद्दतपादन करतात.

एद्दककृत दृद्दष्टकोनाचे प्रद्दतमान हे द्दिकसनशील देशाांमध्ये मोठ्या प्रमाणात प्रत्ययास येते.
द्दिकद्दसत देशाांमध्ये प्रशासनाचा द्दिकास उच्च पातळीिर झालेला असतो. प्रशासनाची
द्दिद्दिध कायथ, त्यासाठी अपेद्दक्षत असणाऱ्या कौशल्याची द्दनद्दिती, कायाथनुसार सांघिनाांचे
द्दिशेषीकरण या बाबी द्दिकद्दसत देशाांमध्ये आढळतात. द्दिकसनशील देशाांमध्ये मात्र अशा
पद्धतीचे स्पष्ट ि व्यापक स्िरूपाचे द्दिशेषीकरण झालेले नसते. त्यामुळे शासन सांस्थाांच्या
द्दतन्ही अांगाांचा परस्पराांशी सांबांध येतो. त्याांचा परस्पराांशी सांपकथ ि प्रर्ाि ही प्रत्ययास येतो.
द्दिकसनशील देशाांमध्ये एकूणच कायथिमाांची आखणी, धोरण द्दनद्दिती यात सरद्दमसळ
असते, अशा सांदर्ांमध्ये लोकप्रशासनाची एकयकृत दृद्दष्टकोनातून केलेली माांडणी अद्दधक
उपयुि ठरताना द्ददसते. या दृष्टीकोनाचे प्रमुख समथथक म्हणून एल. डी. व्हाईि, द्दडमॉक,
द्दििनर, एि. एम. माक्सथ याांना ओळखले जाते. या दृद्दष्टकोनामुळे लोक प्रशासनाचा
समग्रतेने अभ्यास करणे अद्दधक सोयीचे होते. मात्र या पद्धतीने अभ्यास पुढे गेल्यास
लोकप्रशासन या अभ्यास द्दिषयास पसरि ि द्दिस्कळीत स्िरूप प्राप्त होते असा आक्षेप या
दृद्दष्टकोनािर प्रामुख्याने घेतला जातो.

२. व्यवस्थापकीय दृद्दष्टकोण :
एद्दककृत दृद्दष्टकोनातील द्दिस्कळीत ि पसरिपणाचा दोष िाळण्यासाठी प्रशासनास
शास्त्रीयतेचा पाया देण्याकररता व्यिस्थापकयय दृद्दष्टकोनाची माांडणी प्रामुख्याने पुढे आली,
या दृद्दष्टकोनाचे समथथक शासन सांस्थेच्या द्दतन्ही अांगाचा म्हणजे कायदे मांडळ, कायथकारी
मांडळ ि न्यायमांडळ याांच्या कायाथचा अभ्यास लोकप्रशासनात केल्यानांतर त्याचा आिाका ि
िस्तुद्दनष्ठता कशी शास्त्रीयतेच्या कक्षे बाहेर जाते हे स्पष्ट करून शासन सांस्थेच्या केिळ munotes.in

Page 5

5
कायथकारी मांडळाच्या कायाथचाच अभ्यास लोकप्रशासनात व्हािा यासाठी आग्रही द्ददसतात.
व्यिस्थापकयय दृद्दष्टकोनाचे समथथक एखाद्या उद्दिष्ट प्राप्तीसाठी करण्यात येणाऱ्या केिळ
व्यिस्थापकयय कायाथचा समािेश प्रशासनात येतो असे मानतात. सांघिनेच्या प्रशासकयय
कायाथत ढोबळमानाने सांघिनेतील सिांचा सहर्ाग होत असला तरी प्रशासन या अांगाने मात्र
केिळ िररष्ठ अद्दधकाऱ्याांकडून केल्या जाणाऱ्या कायाथचा अथिा पयथिेक्षणात्मक कायथ
करणाऱ्या कायाथचाच समािेश प्रशासनात होतो, असे हा दृद्दष्टकोन स्पष्ट करतो.
व्यिस्थापकयय दृद्दष्टकोण प्रशासनात द्दनयोजन, समन्िय, पयथिेक्षण, द्दनदेशन, द्दनयांत्रण,
अहिाल, अांदाजपत्रक या सारख्या घिकाांना मध्यिती स्थान देतो. ही सिथ व्यिस्थापकयय
कायथ आहेत म्हणूनच या दृद्दष्टकोनास व्यिस्थापकयय कायथ असे म्हणतात. हा दृद्दष्टकोण
प्रशासकयय कायाथचे दोन र्ागात द्दिर्ाजन करतो. कायथ करणे ि कायथ करिून घेणे या दोन
कृती त्या दृष्टीने महत्त्िाच्या असतात. व्यिस्थापकयय दृद्दष्टकोण यातील कायथ करून घेणे या
व्यिस्थापकयय कायाथचाच लोकप्रशासनाच्या अभ्यासात समािेश असािा असे स्पष्ट करतो.
एकांदरीत, व्यिस्थापकयय दृद्दष्टकोनानुसार प्रशासनाचा सांबांध िि िररष्ठ गिातील काही
व्यिींच्या कायाथपुरता सीद्दमत असतो. या अशा व्यिय असतात कय ज्या प्रशासनाच्या
उच्चस्तरािर असतात. ज्याांच्यािर प्रशासनास कुशलतापूिथक चालद्दिण्याचे एकांदर
उत्तरदाद्दयत्ि असते. जे सिथ प्रद्दियाांचे एकयकरण, द्दनयांत्रण ि समन्िय करतात. या
दृद्दष्टकोनाचे प्रमुख समथथक म्हणून ल्युथर गुद्दलक, सायमन, थॉम्पसन, द्दस्मथबगथ याांना
ओळखले जाते.

एकयकृत दृद्दष्टकोन ि व्यिस्थापकयय दृद्दष्टकोण यातील िरक प्रा. एम. पी. शमाथ याांनी सोप्या
शब्दात स्पष्ट केला आहे. यासाठी त्याांनी एका कापड द्दगरणी चे उदाहरण द्ददले आहे. ते
म्हणतात ‚ समजा एक मोठी कापडाची द्दगरणी आहे त्या द्दगरणीमध्ये द्दिद्दिध कमथचारी,
कारागीर, अद्दधकारी आपापली कामे द्दिद्दिध स्तरािर पूणथ करीत असतात. त्या द्दगरणीसाठी
एक सांचालक मांडळ असते. ते धोरणद्दिषयक कायथ करते. त्या सांचालक मांडळाने घेतलेल्या
द्दनणथयाची अांमलबजािणी व्यिस्थापक सांचालक करीत असतो. त्याांच्याकडून समन्िय,
पयथिेक्षण, द्दनदेशन अशी कामे केली जातात. द्दगरणीत द्दिद्दिध द्दिर्ागाचे प्रमुखही असतात.
त्याचप्रमाणे अनेक पयथिेक्षक असतात. िोरमन, लेखापाल, सांदेशिाहक, मजूर, पहारेकरी,
द्वारपाल, चपराशी इत्यादी कमथचारी काम करीत असतात. प्रशासनाच्या सिथ व्यापी
दृद्दष्टकोनानुसार िरील सिथ कायाथचा समािेश प्रशासनात होईल आद्दण प्रशासनाच्या
व्यिस्थापनात्मक दृद्दष्टकोनानुसार केिळ सांचालक मांडळ, व्यिस्थापक, सांचालक द्दिर्ाग
प्रमुख, पयथिेक्षक ि िोरमन याांच्या कायाथचाच समािेश प्रशासनात होईल‛.

१.१.३ लोकप्रशासनाची व्याप्ती
लोकप्रशासन शास्त्राच्या अभ्यास द्दिषया सांदर्ाथत द्दिद्दिध दृद्दष्टकोण आहेत. त्यात एद्दककृत
दृद्दष्टकोण, व्यिस्थापकयय दृद्दष्टकोण ि द्दिषय िस्तू दृष्टीकोण हे प्रमुख आहेत. त्या
आधारािरच लोकप्रशासनाची व्याप्ती माांडली जाते. लोकप्रशासनाची व्याप्ती या munotes.in

Page 6

6
दृष्टीकोनाच्या आधारे अद्दधक स्पष्ट करण्यापूिी पुढील तक्त्यािरून ती एका दृद्दष्टक्षेपात
येईल.
तक्ता क्रमाांक १.१
लोक प्रशासनाची व्याप्ती दृद्दष्टकोन

सांदर्थ लोकप्रशासन प्रा. िॉ. सुवणाथ गुिगे-र्ेनके पृ. क्र. १६

सांकुद्दचत वा व्यवस्थापकीय दृद्दष्टकोनानुसार लोकप्रशासनाची व्याप्ती:
लोकप्रशासन शास्त्राची व्याप्ती म्हणजे लोकप्रशासनाचा अभ्यास द्दिषय िा कायथक्षेत्र होय.
लोकप्रशासनाचे व्यापक अथाथने व्याख्या स्िीकारली तर लोकप्रशासनास शास्त्र म्हणून
१. सांकुद्दचत दृद्दष्टकोन /एद्दककृत दृद्दष्टकोन
२. व्यिस्थापक / व्यिस्थापद्दकय
३. द्दिषय िस्तू दृष्टीकोण
i) शासनाच्या शाखाांचा अभ्यास ii) सहकायाथत्मक समूह iii) राजकयय प्रद्दियेचा र्ाग
समथथक द्दििनर
समथथक िॉकर
लोकप्रशासनाची तत्िे
लोकप्रशासनाचे कायथक्षेत्र
प्रशासकयय द्दसद्धाांत १.सांघिनात्मक २.सांरचना ३.कायथपद्धती ४.द्दनयांत्रण ५.द्दनयोजन ६.सांशोधन पद्धती
उपयोद्दजत प्रशासन १.राजकयय कायथ २.द्दित्तीय कायथ ३.िैधाद्दनक कायथ ४.सांरक्षण कायथ ५.शैक्षद्दणक कायथ ६.सामाद्दजक कायथ ७.आद्दथथक कायथ ८.द्दिदेशी कायथ ९.साम्राजीय कायथ १०.स्थानीय कायथ munotes.in

Page 7

7
आपला दजाथ राखणे शक्य होणार नाही असे काही द्दिचारिांताना िािते. त्यात सायमन,
हेनरी िेयॉल, ल्युथर गुद्दलक याांचा प्रामुख्याने समािेश होतो. त्यासाठी त्याांनी
लोकप्रशासनाची सांकुद्दचत दृष्टीकोनाच्या आधारे व्याख्या करून शासन सांस्थेच्या केिळ
कायथकारी मांडळाच्या कायाथचाच समािेश लोकप्रशासनाच्या अभ्यास द्दिषयात व्हािा अशी
माांडणी केली. हेनरी िेयॉल, द्दिलोबी, पी. मॅक्िीन, द्दपिनर, द्दडमॉक ि द्दडमॉक याांनी
यासांदर्ाथत केलेली माांडणी ही महत्त्िपूणथ असली तरी, ल्युथर गुद्दलक याांनी पोस्डकॉबथ
द्दसद्धाांता आधारे लोकप्रशासनाची माांडलेली व्याप्ती या दृद्दष्टकोनाची सिथमान्य प्रद्दतद्दनद्दधक
व्याप्ती मानली जाते. ल्युथर गुद्दलक याांनी लोकप्रशासनाच्या व्याप्तीत द्दिद्दिध कायथ करणाऱ्या
घिनाांचा समािेश करून त्या घिनाांचे इांग्रजी शब्दाांमधील अध्याक्षर घेऊन एक अथथहीन
शब्द बनिला तो शब्द म्हणजे POSDCORB होय. त्याांच्या लोकप्रशासन व्याप्ती द्दिषयक
द्दिचाराांना ‘पोस्डकॉबथ दृद्दष्टकोण’ या नािाने ओळखले जाते. लोकप्रशासन व्याप्तीचा हा
दृद्दष्टकोण पुढील प्रमाणे अद्दधक स्पष्ट करता येईल.

i) P-Planning ( द्दनयोजन):
कायाथची रूपरेषा तयार करणे ि द्दनद्दित ध्येयाच्या प्राप्तीसाठी पद्धतींचे द्दनधाथरण करणे कररता
द्दनयोजनाचे तत्ि अत्यािश्यक असते, त्यामुळे हा दृद्दष्टकोन द्दनयोजन या घिकास प्रथम
स्थान देतो. एकांदरीत कायाथची पूिथतयारी यादृष्टीने लोकप्रशासनात द्दनयोजनाच्या कायाथस
महत्त्िपूणथ स्थान आहे. त्यामुळे द्दनयोजनाशी सांबांद्दधत घिकाांचा अभ्यास लोकप्रशासनात
होतो.

ii) O-Organasation ( सांघटना):
प्रशासकयय कायाथसाठी यांत्रणा उर्ी करणे िा द्दतची रचना तयार करणे आिश्यक कायथ
मानले जाते. प्रशासनाच्या सोयीकररता द्दिर्ाग, उपद्दिर्ाग द्दनमाथण करणे ि त्यासाठी
अद्दधकार पद परांपरेचे तत्त्ि स्िीकारणे ि त्या सिांना एकद्दत्रत ठेिणे सांघिनेचे मूलर्ूत
िैद्दशष्ट्य असते. त्यादृष्टीने सांघिना या घिकाचा अभ्यास द्दिषय लोकप्रशासनात अांतर्ूथत
असतो.

iii) S-Staffing (कमथचारीवगथ):
प्रशासनाचे कायथ प्रत्यक्षात पूणथत्िास नेण्याची जबाबदारी कमथचारी िगथ पार पाडत असतो.
त्याकररता प्रशासनास मोठ्या कमथचारी िगाथची आिश्यकता कायम असते. त्यादृष्टीने
कमथचाऱ्याांची र्रती, प्रद्दशक्षण, बढती, सेिा द्दनिृत्ती इत्यादी कमथचारी व्यिस्थापनाची कायथ
लोकप्रशासनाचा अभ्यास द्दिषय मानला जातो.

iv) D-Direction (द्दनदेशन):
कमथचारी िगाथने कायथ योग्य पद्धतीने पार पाडािे याकररता द्दनदेशनाचे तत्त्ि अत्यािश्यक
असते. या तत्त्िाच्या आधारे कमथचाऱ्याांना मागथदशथन करणे, कमथचाऱ्याांच्या कायाथ सांबांधी
द्दनणथय घेणे. हे द्दनणथय सामान्य आदेशाांच्या स्िरूपात घेऊन ते कमथचाऱ्याांपयंत
पोहोचद्दिण्याचे कायथ पार पाडले जाते. एकांदरीत कमथचारीिगथ प्रत्यक्ष कायाथिर रुजू होतो
त्यािेळी त्यास सातत्याने मागथदशथन, सूचना, आज्ञा देऊन त्याांच्या एकूण कायाथचे सांचालन munotes.in

Page 8

8
करणे म्हणजेच प्राद्दधकृत सत्तेकडून केले जाणारे द्दनदेशनात्मक कायथ लोकप्रशासनाच्या
सुव्यिद्दस्थतपणासाठी महत्त्िाचे ठरते.

v) Co-Co-ordination (समन्वय):
कायाथच्या द्दिद्दिध द्दिर्ागाांचा परस्पराांशी सांबांध प्रस्थाद्दपत करून त्यामध्ये समन्िय प्रस्थाद्दपत
करणे गरजेचे असते. या दृष्टीने प्रशासनात द्दनमाथण केलेले सिथ द्दिर्ाग, उपद्दिर्ाग यामध्ये
परस्पर सांबांध प्रस्थाद्दपत करून त्यामध्ये सांघषथ द्दनमाथण होणार नाही याची दक्षता घेणे म्हणजे
समन्िय साधणे होय. असे ढोबळ मानाने मानता येईल. समन्िय हे प्रशासनाचे एक अद्दनिायथ
कतथव्य आहे. सिथ द्दिर्ागात ि प्रशासकयय कायथ करणाऱ्या कमथचारी िगाथत समन्िय साधला
गेला नाही तर प्रशासन व्यिस्था अपयशी ठरू शकते. त्यामुळे समन्िय हा घिक
लोकप्रशासनाचा महत्त्िा चा अभ्यास द्दिषय आहे.

vi) R-Reporting (अहवाल):
कोणत्याही कायाथच्या यशस्िीतेमध्ये अहिाल या घिकाचे महत्त्िही अनन्य साधारण असते.
प्रशासनात माद्दहती पुरद्दिणे ,अहिाल तयार करणे, सादर करणे, िृत्ताांताचे सांकलन करणे हे
एक महत्त्िाचे कायथ आहे. तपासणी, चौकशी, सुधारणा, सांशोधन, प्रद्दतिृत्त यािर आधारलेली
माद्दहती ि त्याची देिाण-घेिाण प्रशासनाच्या एकूण कायाथसाठी महत्त्िाची मानली जाते.
त्यामुळेच प्रशासनात कद्दनष्ठ अद्दधकाऱ्याांना माद्दहती पुरद्दिणे ि त्याांच्याकडून िृत्ताांत प्राप्त
करणे हे सांचलनात्मक कायथ प्रशासकयय व्यिस्थेचा एक महत्त्िाचा घिक असतो.त्यामुळेच
अहिाल या घिकाांचा अभ्यास लोकप्रशासनाच्या व्याप्तीत येतो.

vii) B-Budgeting (अांदाज पत्रक):
कोणतेही कायथ पूणथत्िास नेण्याकररता द्दित्त हा घिक महत्त्िाचा असतो. द्दित्ताद्दशिाय
कोणतेही प्रशासकयय कायथ तडीस जाऊ शकत नाही. त्यामुळेच म्हणतात ‘ सिथ सोंग करता
येतात परांतु पैशाचे सोंग करता येत नाही’ त्यामुळे द्दित्त उपलब्ध करणे ि त्याचे व्यिस्थापन
हे लोकप्रशासना अांतगथत असणारे एक महत्त्िाचे कायथ आहे. त्यामुळे लोकप्रशासनाच्या
व्याप्तीत अांदाजपत्रक तयार करण्यापासून त्याची अांमलबजािणी करण्यापयंतच्या सिथ
कायांचा अभ्यास केला जातो. योग्य अांदाजपत्रकाअर्ािी प्रशासनाचा डोलारा कोसळू
शकतो म्हणून अांदाजपत्रक हा लोकप्रशासनातील महत्त्िाचा अभ्यास द्दिषय आहे.

अशा पद्धतीने ल्युथर गुद्दलक याांनी पोस्डकॉबथ दृद्दष्टकोनाच्या माध्यमातून लोकप्रशासनाची
सुिसुिीत ि शास्त्रीय कसोि्याांिर उतरेल अशी व्याप्ती माांडली आहे. परांतु तरीही या
दृद्दष्टकोनािर मोठ्या प्रमाणात िीकाही होते. या िीकेत प्रामुख्याने पुढील मुिे असतात.

i) अपूणथ द्दसद्ाांत:
लोकप्रशासनच्या व्याप्तीसांबांधी असणाऱ्या पोस्डकॉबथ या द्दसद्धाांतािर िीकाकाराांकडून हा
दृद्दष्टकोण अपूणथ असल्याची िीका प्रामुख्याने केली जाते. िीकाकाराांच्या मते, हा द्दसद्धाांत
पररपूणथ नसून त्यामध्ये प्रशासनाची निीन ि बदलती द्ददशा तसेच निनिीन द्दक्षद्दतजे स्पष्ट munotes.in

Page 9

9
होत नाहीत. त्यामुळे हा द्दसद्धाांत अपूणथ ठरून लोकप्रशासनाचे व्यियसांबांधीचे स्िरूप स्पष्ट
करण्यास अपुरा ठरतो.

ii) व्यावहाररक र्ाजूकिे दुलथक्ष:
िीकाकाराांच्या मते ल्युथर गुद्दलकने पोस्डकॉबथ दृद्दष्टकोनात लोकप्रशासनाच्या व्यािहाररक
बाजूकडे पूणथतः दुलथक्ष केले आहे. कारण ल्युथर गुद्दलक लोकप्रशासनाची केिळ साधने
साांगतो मात्र ही साधने कशी िापरािीत, लोकप्रशासनाच्या व्यिहारात त्याांची साांगड कशी
घालािी, त्याांची तांत्रे कोणती असािीत यासारख्या महत्त्िाच्या बाबींकडे दुलथक्ष करतो.

iii) आधुद्दनक लोकप्रशासनातील सांकल्पनाांचा प्रर्ाव:
ल्युथर गुद्दलकने पोस्डकॉबथ दृष्टीकोनाच्या आधारे लोकप्रशासन शास्त्राची व्याप्ती माांडली.
गुद्दलकची माांडणी तत्कालीन स्िरूपात कदाद्दचत योग्यही असेल परांतु समकालीन सांदर्ाथत
या माांडणीस कालबाह्यतेचा दोष लागू होतो, कारण आधुद्दनक लोकप्रशासनातील जनसांपकथ,
मानिी सांबांध, प्रशासकयय ितथन, पयाथिरणीय प्रर्ाि अशा अनेक महत्त्िाच्या सांकल्पनाांचा
स्पशथ या दृद्दष्टकोनात झालेला द्ददसत नाही.

iv) द्दवषय वस्तू दृष्टीकोण (Subject Matter View ):
लोकप्रशासनाची व्याप्ती स्पष्ट करणारा आणखी एक महत्त्िाचा दृद्दष्टकोन म्हणजे द्दिषय िस्तू
दृष्टीकोण यास द्दिषय प्रामुख्याचा दृद्दष्टकोण असेही सांबोधले जाते. हा दृष्टीकोण
POSDCORB दृद्दष्टकोनाची प्रद्दतद्दिया म्हणून माांडला गेला असे द्ददसते. या दृद्दष्टकोनाच्या
समथथकाांच्या मते पोस्डकॉबथ दृद्दष्टकोण सांपूणथ प्रशासनाच्या द्दियाांना समाद्दिष्ट करण्याच्या
बाबतीत अपुरा तर आहेच द्दशिाय पोस्डकॉबथ मध्ये ज्या घिकाांना मध्यिती स्थान प्राप्त झाले
आहेत. िास्तिात हे घिक एिढे महत्त्िाचे नाही, कारण पोस्डकॉबथ दृद्दष्टकोनात समाद्दिष्ट
असलेली कायथ ही केिळ प्रशासनाची साधने मात्र आहेत. त्याांना प्रशासनाचे गार्ा म्हणून
स्थान देणे योग्य नाही. त्यामुळे हा दृद्दष्टकोण असे स्पष्ट करतो कय, केिळ प्रशासकयय यांत्रणेस
शाबूत ठेिणारी साधनेच िि पोस्डकॉबथमध्ये आहेत ती साधने म्हणजे प्रशासनाचे अांद्दतम
उद्दिष्ट नव्हे. िास्तिात जनतेसाठी कायदा ि व्यिस्था, द्दशक्षण, सािथजद्दनक आरोग्य,
शेतकयकायथ, लोक कमथ, सामाद्दजक सुरद्दक्षतता, न्याय आद्दण सांरक्षण यासारखी लोकोपयोगी
कायथ पार पाडणे हे प्रशासनाचे अांद्दतम उद्दिष्ट असते. अशा पद्धतीची कायथ पार
पाडण्याकररता िेगिेगळ्या प्रकारचे ताांद्दत्रक ज्ञान आिश्यक असते. त्याचा अांतर्ाथि
पोस्डकॉबथमध्ये द्ददसत नाही. पोद्दलस द्दिर्ागाचे उदाहरण या सांदर्ाथत घेतले तर त्यात
आपणास गुन्हे पकडण्याचे तांत्र महत्त्िाचे ठरते. शाांतता र्ांग होत असल्यास िा गुन्हे घडत
असतील तर कोणते मागथ अिलांबािे या सिथ बाबींसांदर्ाथतील द्दिद्दशष्ट प्रकारचे ज्ञान पोलीस
द्दिर्ागासाठी अत्यािश्यक असते. त्या द्दिद्दशष्ट ज्ञानाद्दशिाय पोलीस द्दिर्ाग आपले कायथ
व्यिद्दस्थत पार पाडूच शकत नाहीत. अशा पद्धतीने सिथच सांघिना िा द्दिर्ाग हे द्दर्न्न
असतात. त्याांच्या ताांद्दत्रक गरजा िेगळ्या असतात. स्िरूप ि कायथ द्दर्न्न असते. त्यामुळे
एकाच व्यिस्थापन पद्धतीच्या सहाय्याने सिथ द्दिर्ागाांचे सांघिन करणे अशक्य ठरते. त्यामुळे
द्दिद्दशष्ट कायथपद्धतीकडे िा द्दिशेषोपयुि तांत्राकडे दुलथक्ष करणे म्हणजे प्रशासनाच्या मूळ
उद्दिष्टाांकडे दुलथक्ष करण्यासारखे आहे असे हा दृद्दष्टकोण मानतो. munotes.in

Page 10

10
द्दिषय िस्तू दृद्दष्टकोनाचे प्रो. द्दििनर ि प्रो. िाकर हे दोन द्दिचारिांत महत्त्िाचे प्रििे आहेत.
द्दििनरने लोकप्रशासनाची व्याप्ती दोन घिकाांमध्ये द्दिर्ाद्दजत केली आहे. एक म्हणजे
लोकप्रशासनाची तत्िे यात द्दििनर सांघिना, कमथचारी व्यिस्था, पद्धती ि प्रद्दिया, सामग्री
ि पुरिठा, लोकद्दित्त, प्रशासकयय उत्तरदाद्दयत्ि याांचा प्रामुख्याने समािेश करतो. तर दुसऱ्या
लोकप्रशासनाच्या कायथक्षेत्रात केंद्र सरकार, राज्य सरकार, प्राांतीय प्राद्दधकरण, स्थाद्दनक
प्राद्दधकरण याांचा समािेश करतो.

प्रो. हािे िॉकर याांनीही द्दिषय िस्तु दृद्दष्टकोनाच्या साह्याने लोकप्रशासनाची व्याप्ती स्पष्ट
करताना लोकप्रशासन या द्दिषयाचे दोन र्ागात द्दिर्ाजन केले आहे. एकास त्याने
प्रशासकयय द्दसद्धाांत असे नाि देऊन त्यामध्ये सिथ स्तरातील सािथजद्दनक प्रशासनाची
सांघिना, कायथपद्धती त्यािरील अांतगथत ि बाह्य द्दनयांत्रण, द्दनयोजन, काद्दमथक प्रशासन,
द्दित्तीय प्रशासन, सांकलन, सांशोधन, जनसांपकथ अशा प्रमुख बाबींचा अभ्यास प्रशासकयय
द्दसद्धाांताांतगथत केला जािा असे म्हिले आहे. तर दुसऱ् या र्ागास त्याांनी व्यिहारिादी
प्रशासन असे म्हिले आहे. यात राजकयय, सामाद्दजक, कायदे द्दिषयक, शैक्षद्दणक,
सांरक्षणात्मक, परराष्ट्रीय, स्थाद्दनक स्िराज्य सांस्था यासारख्या क्षेत्राशी द्दनगद्दडत कायथ
व्यिहारिादी दृष्टीने लोकप्रशासनात अभ्यासली जािीत असे मत माांडले आहे. या
द्दसद्धाांताच्या माध्यमातून िॉकर याांनी लोकप्रशासन व्यिहाररक दृष्टीने जे कायथ करते त्याची
माांडणी केली आहे. ती सांद्दक्षप्त स्िरूपात पुढील प्रमाणे समजून घेता येईल.
१. राजकीय: राजकयय कायाथत तो कायथकाररणी-द्दिद्दधमांडळ सांबांध, मांद्दत्रमांडळाचे राजकयय
प्रशासकयय उपिम, मांत्री ि अद्दधकारी याांच्या अभ्यासाचा प्रामुख्याने समािेश करतो.
२. द्दवत्तीय: यात सांपूणथ द्दित्तीय प्रशासनाचा अगदी अांदाज पत्रकाच्या पूिथतयारी पासून ते
कायाथद्दन्ित करण्यासांबांधीच्या सिथ कायाथचा समािेश होतो.
३. वैधाद्दनक: या अांतगथत प्रदत्त द्दिद्दधद्दनयम ते द्दिद्दिध द्दिधेयकाांचे मसुदा तयार करणे
करेपयंतच्या कायाथचा समािेश होतो.
४. सांरक्षक: याअांतगथत प्रामुख्याने लष्ट्करी प्रशासनाचा अभ्यास केला जातो.
५. शैक्षद्दणक: शैक्षद्दणक सांदर्ाथत असणाऱ्या सिथ प्रशासकयय कायांचा याअांतगथत अभ्यास
होतो.
६. सामाद्दजक: या द्दिषयाांतगथत सामाद्दजक क्षेत्रातील घिकाांचा उदा. रोजगार, सामाद्दजक
सुरक्षा याांचा अभ्यास होतो.
७. आद्दथथक: या यासांदर्ाथत आद्दथथक क्षेत्रातील प्रशासकयय उपिमाांचा अभ्यास समाद्दिष्ट
असतो उदा. परकयय परकयय व्यापार, औद्योद्दगक क्षेत्र इ.
८. द्दवदेशी: यात द्दिदेशी राष्ट्राांशी सांबांद्दधत सिथ घिकाांचा अभ्यास केला जातो उदा.
राजनीती, आांतरराष्ट्रीय सहकायथ, आांतरराष्ट्रीय करार इ.
९. साम्राजीय: याअांतगथत इतर देशािर िचथस्ि असेल तर त्या सांदर्ाथतील समस्या ि तांत्रे
याांचा अभ्यास केला जातो. munotes.in

Page 11

11
१०. स्थाद्दनक: याअांतगथत स्थाद्दनक प्रशासनाचा ि त्याांच्या कायाथचा अभ्यास होतो.

अशाप्रकारे लोकप्रशासनाच्या व्यिय सांबांधीचे दृद्दष्टकोण आपली र्ूद्दमका माांडताना द्ददसतात.
यातील कोणताही एकच एक दृद्दष्टकोन योग्य आहे ि पररपूणथ आहेत असे म्हणता येणार
नाही. त्यामुळे असे म्हिले जाते कय ‘मानिाच्या शरीरात ज्याप्रमाणे अस्थीशास्त्र ि शरीर
शास्त्र सद्दम्मद्दलत असते त्याचप्रमाणे प्रशासनात पोस्डकॉबथ मध्ये िद्दणथलेले व्यिस्थापनाचे
सामान्य तांत्र ि द्दिशेषोपयुि साधने या दोन्हींचे सांद्दमश्रण असते. बदलत्या राजकयय,
सामाद्दजक ि आद्दथथक पररद्दस्थतीच्या सांदर्ाथत लोकप्रशासनाच्या अभ्यासाच्या कक्षा
अद्यापही द्दिस्तारण्याची आिश्यकता आहे. साराांश लोकप्रशासन हे एक गद्दतशील ि
द्दिकसनिादी शास्त्र आहे त्यामुळे त्याच्या व्याप्तीसांबांधी द्दिद्दिधाांगी दृद्दष्टकोन द्दनमाथण होणे
स्िार्ाद्दिक आहे.

१.१.४ लोकप्रशासन आद्दण खाजगी प्रशासन
लोकप्रशासन शास्त्राचे सांकल्पनात्मक अिलोकन करताना लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन
यातील सहसांबधाचा, साम्य ि र्ेद स्थळाांचा अभ्यास करणे आिश्यक ठरते. साधारणतः
लोकप्रशासन हे शासकयय कायाथशी द्दनगद्दडत असते तर खाजगी प्रशासन हे अशासकयय
बाबींशी सांबांद्दधत आहे. परांतु लोकप्रशासन शास्त्रज्ञाांमध्ये यासांदर्ाथत मतर्ेद आढळतात एक
प्रिाह लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन असा र्ेद मान्य करतो त्यामध्ये प्रामुख्याने हबथिथ
सायमन, द्दस्मथबगथ, थॉमसन, द्दिलोबी या द्दिचारिांताांचा समािेश होतो. तर हा र्ेद मान्य
नसणाऱ्याांमध्ये ल्युथर गुद्दलक, उद्दिथक, हेनरी िेयॉल, मेरी पाकथर िॉलेि हे द्दिचारिांत आहेत.
त्याांच्या मते सिथ प्रकारचे प्रशासन मग ते सािथजद्दनक क्षेत्रातील असो कय खासगी क्षेत्रातील
असो ते सारखेच असते. हेनरी िेयॉल या सांदर्ाथमध्ये म्हणतात कय, ‘आपल्यासमोर
प्रशासकयय शास्त्रे अनेक नाहीत, िि एकच आहे ते खाजगी ि सािथजद्दनक प्रशासनात
सारखेच लागू पडू शकते.

लोकप्रशासन व खाजगी प्रशासन यातील साम्य:
लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन यातील साम्यस्थळे पुढीलप्रमाणे स्पष्ट करता येतील

i) उिेशातील समानता:
प्रशासन ि खाजगी प्रशासनात उिेशाची समानता हे प्रमुख साम्य दशथद्दिणारे तत्ि मानािे
लागेल. कारण दोन्ही प्रशासनाचा उिेश प्रामुख्याने समाजाची सेिा करणे हाच आहे.

ii) सांघटनेची समानता:
सांघिनेचे तत्त्ि लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन या दोहोंसाठी अत्यािश्यक आहे. कारण
सांघिन तत्िा अर्ािी ही प्रशासन आपली कायथ पार पाडू शकत नाही.

munotes.in

Page 12

12
iii) अद्दधकारी वगाथचे उत्तरदाद्दयत्व:
लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासनात अद्दधकारी िगाथचे उत्तरदाद्दयत्ि समान पातळीिर
आिश्यक असल्याचे द्ददसते. मानिी, र्ौद्दतक ि आद्दथथक साधनाांचे योग्य िापर करण्याचे
कायथ या दोन्ही प्रशासनातील अद्दधकारी िगाथस पार पडािे लागते. त्यामुळे उत्तरदाद्दयत्िाची
अद्दनिायथता दोन्ही प्रशासनात समान रीतीने आढळते.

iv) जनसांपकथ:
जनसांपकाथच्या अर्ािी कुठलेच प्रशासन यशस्िी होऊ शकत नाही. त्यामुळे खाजगी
प्रशासनाबरोबरच लोकप्रशासनात ही जनसांपकथ तत्िास तेिढेच प्राधान्य द्ददलेले द्ददसते.

v) प्रशासकीय प्रद्दक्रया व व्यवस्थापनाचे घटक:
प्रशासन प्रद्दियेची तत्िे ि व्यिस्थापनाचे घिक हे लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासनात
समान द्ददसतात. त्याबरोबरच प्रशासनास आिश्यक असणारी तांत्रे ि कौशल्य ही सारखीच
आढळतात.

vi) शोध व सांशोधन:
बदलत्या ि द्दिस्तारत जाणाऱ्या गरजा र्ागद्दिण्यासाठी ि प्रचद्दलत उद्दणिा दूर करण्यासाठी
लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन यात निीन ि सांशोधनास सारखेच प्राधान्य द्ददले जात
असल्याचे द्ददसते.

vii) मक्तेदारी:
लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन या दोहोंमध्ये मिेदारी सांदर्ाथत ही समानता आढळते.
उदा. सािथजद्दनक क्षेत्राने काही उद्योगाांमध्ये मिेदारी स्थाद्दपत केलेली द्ददसते. खाजगी
प्रशासन ही पेिांि च्या साह्याने आपली मिेदारी प्रस्थाद्दपत करतात.

अशा पद्धतीने लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन यातील साम्यस्थळे आपणास आढळतात.

लोकप्रशासन व खाजगी प्रशासन र्ेद:
लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन यातील िरक दाखिणारे घिक पुढीलप्रमाणे माांडता
येतील

i) राजकीय प्रर्ाव:
लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन स्पष्ट करणारा हा पद्दहला घिक मानािा लागेल.
लोकप्रशासनािर एक प्रकारे राजकयय द्दनयांत्रण प्रर्ाि िाकते. त्यामुळे राजकयय पक्ष ि ि
नेते, राजकयय सांघिना याांच्या प्रर्ािाखाली लोकप्रशासन एक प्रकारे कायथरत असते.
खाजगी प्रशासन मात्र राजकयय प्रर्ािापासून दूर राहते.


munotes.in

Page 13

13
ii) स्वरूपातील र्ेद:
लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन या सांदर्ाथत स्िरूपातील र्ेदही स्पष्टपणे जाणितो.
लोकप्रशासनाचे स्िरूप हे मुख्यत्िे नोकरशाही स्िरूपाचे द्ददसते तर खाजगी प्रशासनाचे
स्िरूप हे व्यिसाद्दयक आढळते.

iii) व्यावहाररक लवद्दचकता:
लोकप्रशासनात एकसूत्रता आढळते, प्रशासकयय कायथ ि प्रशासकयय द्दनणथय हे द्दनयमानुकूल
पद्धतीनेच होतात. त्यामुळे लोकप्रशासनात व्यद्दिपरत्िे द्दनयम बदलत नाहीत. खाजगी
प्रशासनात मात्र धोरणाांची लिद्दचकता आढळते. व्यद्दिगत प्रशासनाचे कायथ हे लिद्दचक
असतात ि व्यद्दिपरत्िे ते द्दर्न्न स्िरूपात अमलात आणले जातात असे अनुर्िास येते.

iv) आद्दथथक द्दनयांत्रण:
आद्दथथक यांत्रणा सांदर्ाथत ही खाजगी प्रशासन ि लोकप्रशासन यात र्ेद आढळतो.
लोकप्रशासनात आद्दथथक द्दनयांत्रण हे बाह्य स्िरूपाचे असते. खाजगी प्रशासनात मात्र खाजगी
प्रशासनच आद्दथथक बाबींकडे लक्ष पुरिताना द्ददसते ि एकाच द्दठकाणी ही दोन्ही कायथ केंद्दद्रत
झालेली असतात.

v) उत्तरदाद्दयत्व:
लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासनात उत्तरदाद्दयत्ि सांदर्ाथत मूलर्ूत स्िरुपाचा िरक आहे.
लोकप्रशासन अांद्दतमतः जनतेप्रती उत्तरदायी असते. प्रत्येक कृतीची द्दिचारणा
लोकप्रद्दतद्दनधींकडून केली जाऊ शकते म्हणून लोकप्रशासनाच्या कायाथचे सांकलन
आिश्यक असते. खाजगी प्रशासनात मात्र जनतेप्रती उत्तरदाद्दयत्ि नसल्याकारणाने त्याांच्या
कायाथची तपशीलिार माद्दहती सांकलन करून ठेिण्याची आिश्यकता नसते.

vi) निा तत्व:
लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासनात उिेशा सांदर्ाथत तत्त्ि म्हणून समानता आढळत असली
तरी व्यिहारात मात्र हेतू दृष्ट्या र्ेद स्पष्टपणे द्ददसतो. लोकप्रशासनाचा हेतू हा जनतेची सेिा
करणे असतो तर खाजगी प्रशासनात मात्र निा िा िायदा द्दमळिणे हे मूलर्ूत प्रेरणातत्त्ि
असते.

vii) गोपनीयता:
गोपनीयतेच्या सांदर्ाथत या दोन्ही प्रशासनात िरक द्ददसतो. लोकप्रशासनाच्या कायाथत
गोपनीयतेच्या तत्िास प्राधान्य द्ददले जाते. मांद्दत्रमांडळाचे गोपनीयतेचे तत्त्ि प्रत्यक्षात
कायाथद्दन्ित करण्याची जबाबदारी प्रशासनािर असते. खाजगी प्रशासनात मात्र गोपनीयतेच्या
तत्िास एिढी मान्यता आढळत नाही.

viii) सामाद्दजक प्रद्दतष्ठा:
सामाद्दजक प्रद्दतष्ठेच्या दृष्टीने लोकप्रशासनास खाजगी प्रशासनापेक्षा िरचा दजाथ द्दमळत
असलेला द्ददसतो. munotes.in

Page 14

14
ix) स्पधाथत्मकता:
लोकप्रशासन हे स्पधेिर आधाररत कायथ करताना द्ददसत नाही. लोकप्रशासनाच्या द्दिद्दिध
द्दिर्ागात उदा. कृषी द्दिर्ाग, द्दशक्षण द्दिर्ाग, आरोग्य द्दिर्ाग हे एकमेकाांशी स्पधाथ करताना
द्ददसत नाहीत. खाजगी प्रशासनात मात्र व्यािसाद्दयक सांस्थाांमध्ये स्पधाथत्मक र्ािना प्रर्ािी
असते.

x) उत्पन्नाची साधने:
लोकप्रशासनाचे उत्पन्नाचे साधन म्हणून जनतेकडून प्राप्त होणारा कर महत्त्िाचा असतो.
खाजगी प्रशासनात मात्र उत्पन्नाचे साधन म्हणून निा हेच एकमेि साधन असते.

xi) नोकरवगाथचे सांरक्षण:
लोकप्रशासनात सेिा देणाऱ्या नोकरिगाथस ज्या प्रमाणात सांरक्षण प्राप्त असते तशी
सुरद्दक्षतता खाजगी प्रशासनात आपणास द्ददसत नाहीत.

xii) आचार सांद्दहता:
लोकप्रशासनािर आचारसांद्दहतेच्या दृष्टीने अद्दधक बांधने आढळतात. त्या तुलनेत खाजगी
प्रशासन अद्दधक मुि स्िरूपाचे असते.

xiii) कायथक्षेत्राची व्याप्ती:
लोकप्रशासनात प्रशासकाला द्दिस्तृत क्षेत्रात कायथ पार पाडािे लागते त्या तुलनेत खासगी
प्रशासनाचे कायथक्षेत्र हे सीद्दमत स्िरूपाचे असते.

अशा पद्धतीने लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन यात साम्य ि र्ेद आढळतात

१.१.५ आधुद्दनक राज्यव्यवस्थेत लोकप्रशासनाचे महत्त्व
परांपरागत पोद्दलसी राज्यव्यिस्थेत राज्याचे कायथ केिळ कायदा ि सुव्यिस्था साांर्ाळणे
आद्दण परकयय आिमणापासून जनतेचे सांरक्षण करणे एिढ्या पुरतेच मयाथद्ददत होते. परांतु
आधुद्दनक काळात राज्यव्यिस्थेत अमुलाग्र बदल झाले आहेत. राज्याच्या बदलत्या
र्ूद्दमकेत ि स्िरूपात लोकप्रशासनाचे स्थान केंद्रीय स्िरूपाचे आहे. त्यामुळेच प्रशासकयय
द्दिचारिांत राज्यास ‘प्रशासकयय राज्य ’ अशी सांज्ञा िापरतात. मानिी जीिनातील प्रत्येक
कृती आज राज्यसांस्थेने प्रर्ाद्दित केली आहे. त्याचे समपथक िणथन करण्यासाठी Womb to
Tomb (गर्ाथशय ते समाद्दधस्थान) असा शब्द प्रयोग सध्या रूढ झाला आहे. आधुद्दनक
काळातील राज्याचे िाढते महत्त्ि पुढील काही मुद्याांच्या आधारे अद्दधक स्पष्ट करता येईल.

i) राज्याच्या र्दलत्या र्ूद्दमकेतील महत्त्व:
परांपरागत राज्यव्यिस्थेत प्रशासनाचा उिेश कायदा ि सुव्यिस्था राखणे यापुरताच सीद्दमत
होता. परांतु आज राज्याच्या बदलत्या र्ूद्दमकेत या उिेशास गौणस्थान स्थान प्राप्त झाले
आहे. समग्र द्दिकास हे राज्याचे ध्येय म्हणून आज सिथमान्य झाले आहे. मानिाचे जीिन munotes.in

Page 15

15
अद्दधक समृद्ध ि सुखी करणे हे राज्याचे प्रधान उद्दिष्ट बनले आहे. जागद्दतकयकरण
उदारीकरण ि तांत्रज्ञानातील िाांतीमुळे द्दिकसनशील देशाांच्या द्दिकासाच्या प्रद्दतमाांनामध्ये
मोठ्या प्रमाणात जद्दिलता अनुर्िास येत आहे. र्ारतासारख्या द्दिकसनशील देशात
साांप्रदाद्दयकता, प्रादेद्दशकता यासारख्या सांकुद्दचत प्रिृत्तीचे मोठे प्रस्थ आहे. अशािेळी
देशाला द्दिकासाच्या दृष्टीने गद्दतमान करण्याचे महत्त्िाचे कायथ लोकप्रशासनािर अिलांबून
द्ददसते. प्रो. रुमकय बसू याांनी आधुद्दनक राज्यातील लोकप्रशासनाच्या िाढत्या महत्िास
औद्योगीकरण, िाढते शहरीकरण, राज् याचे कल्याणकारी स्िरूप, आांतरराष्ट्रीयीकरण, लोक
सुद्दिधाांमधील मधील द्दिस्तार ि निउदारमतिादाचे तत्ि कारणीर्ूत असल्याचे स्पष्ट केले
आहे.

ii) लोकशाही शासन प्रणालीत महत्त्वाची र्ूद्दमका:
लोकशाही शासन व्यिस्थेस लोकशाही मुल्य ि तत्त्िाप्रमाणे कायाथद्दन्ित करण्यात
लोकप्रशासनाची महत्त्िाची र्ूद्दमका आहे. लोकशाही शासनव्यिस्थेत राजकयय पक्षाांमध्ये
सत्ता पररितथन द्दनिडणुकाांच्या माध्यमातून होत असते. बऱ्याच िेळा द्दनिडणुकयच्या
राजकारणासाठी अथिा सत्ता स्पधेतून लोकशाहीिादी कृत्य राज्यकत्याथ राज्यकत्यांकडून
होण्याची शक्यता असते. अशािेळी सांद्दिधाद्दनक मूल्याांची ि लोकशाही तत्त्िाांचे सांरक्षण
करण्याची जबाबदारी ही लोकप्रशासनािर येते. आधुद्दनक लोकशाही राज्यव्यिस्थेत
लोकप्रशासन ही जबाबदारी पूणथ क्षमतेने पार पाडताना द्ददसते. कारण प्रशासन हे समाजात
शाश्वत स्िरूपाचे कायथरत असलेले द्ददसते. लोकशाही प्रद्दिया खऱ्या अथाथने सजीि
कराियाच्या असतील तर मूलतः प्रशासन कुशल, प्रर्ािशाली ि लोकद्दहतिादी असाियास
हिे. प्रशासन जर लोकद्दहता ऐिजी द्दिशेष समूह िा अद्दर्जन िगाथच्या द्दहतसांबांधाचे सांिधथन
करिते असेल तर लोकशाही िार काळ कायाथद्दन्ित राहू शकत नाही. म्हणूनच यासांदर्ाथत
ॲपलबी असे म्हणतात कय ‘लोकशाहीमध्ये प्रशासन’ उत्तरदाद्दयत्ि ि जनतेची प्रद्दतद्दिया या
दोन तत्त्िाांिर द्दनर्थर असते. त्यामुळे लोकशाही प्रद्दियेत सियय करण्याकररता लोकशाहीत
सुद्धा द्दिस्तृत स्िरूपात प्राद्दतद्दनधीक बनद्दिण्याची गरज असते. लोकशाही शासन व्यिस्थेत
लोक इच्िेचा सन्मान, व्यापक प्रचार ि प्रसार, द्दिकेंद्रीकरण, उत्तरदाद्दयत्ि ि जबाबदारीची
प्रबळ र्ािना या माध्यमातून लोकप्रशासनाची र्ूद्दमका प्रामुख्याने प्रत्ययास येते.

iii) कल्याणकारी राज्य कायाथद्दन्वत करण्यातील र्ूद्दमका:
कल्याणकारी राज्याचे स्िरूप हे पोद्दलसी राज्यापेक्षा िेगळे असते. पोद्दलसी राज्यव्यिस्थेत
शासन लोक कल्याणकारी कायथ आपल्या इच्िेने करत असत मात्र कल्याणकारी राज्यात
लोक इच्िेने राज्यास आपले कायथ करािे लागते. ि त्या कायाथचे स्िरूप लोकद्दहताचेच
राहील याची खबरदारी राज्यास घ्यािी लागते. त्यामुळे कल्याणकारी राज्याचा आशय
सामान्यतः समाजातील सिथ स्थरापयंत सुव्यिद्दस्थत जीिनाच्या सांधी पोहोचतील ि मुि
स्िातांत्र्य उपर्ोगतील अशा व्यिस्थेशी जोडला जातो. त्यामुळेच लोक कल्याणकारी
राज्यात लोकप्रशासनाची र्ूद्दमका महत्त्िाची मानली जाते. कारण कल्याणकारी राज्यात
प्रशासनात लोक द्दहताच्या कायाथस आपले नैद्दतक कतथव्य मानून सरकारी धोरणाांची
अांमलबजािणी करािी लागते. या दृष्टीने कल्याणकारी राज्यास कायाथद्दन्ित करण्यात
लोकप्रशासनाचे अनन्य साधारण स्थान आहे. munotes.in

Page 16

16
iv) सांस्कृती व सभ्यतेचे सांरक्षण करणे:
आधुद्दनक राज्यव्यिस्थेचे सिथ समाजजीिनाचे स्िरूप पाहता लोकप्रशासन यांत्रणा द्दनकामी
झाली तर सांबांध समाजात अराजकमय पररद्दस्थती उद्भिू शकते यासांदर्ाथत प्रा. डब्ल्यू. व्ही.
डनहॅम याांचे द्दिधान महत्त्िाचे आहे. ते म्हणतात ‘सांस्कृतीचा ऱ्हास जर होत असेल तर तो
िि प्रशासनाची घडी द्दिस्कळीत झाल्यामुळेच होतो’ एकांदरीत ितथमान समाज ि सभ्यतेचे
सांरक्षण करण्याचे महत्त्िाचे कायथ लोकप्रशासनाकडून होते.

v) सामाद्दजक पररवतथनातील सुलर्ता:
मानिी जीिनातील सिथ अांगाांना लोकप्रशासन शास्त्र स्पशथ करते. त्यामुळे लोकप्रशासन
शास्त्राच्या द्दिस्ताराबरोबर लोक प्रशासन शास्त्राचे महत्त्िही तेिढेच िाढले आहे. प्रा. चालथस
द्दबअडथ म्हणतात ‘लोकप्रशासन इतके उपयोगी दुसरे कोणतेही सामाद्दजक शास्त्र आठित
नाही’. समकालीन सांदर्ाथत समाजातील द्दिद्दिध र्ेद ि द्दिषमता नष्ट करण्यासाठी सामाद्दजक
पररितथन ही एक महत्त्िाची गरज म्हणून पुढे आली आहे. या दृष्टीने लोकप्रशासनाचे महत्ि
अधोरेद्दखत करता िुस ॲडम्स म्हणतात, ‘प्रशासन ही मानिी जीिनाची अत्यांत महत्त्िाची
शाखा आहे, कारण समाज पररितथनात सुलर्ता आणणे हे प्रशासनाचे मुख्य कायथ असते’.
तर हेन्री िेयॉल लोकप्रशासनाचे या दृष्टीने महत्त्ि स्पष्ट करताना म्हणतात ‘प्रशासनाची
प्रद्दिया ही सािथत्रीक स्िरूपाची आहे. राजकयय, सामाद्दजक आद्दण आद्दथथक अशा सिथ
सांघिनात प्रशासकयय द्दिया आढळतात म्हणून प्रशासनाचा िैज्ञाद्दनक पद्धतीने अभ्यास
झाला पाद्दहजे’.

vi) सामाद्दजक सांस्थाांना स्थैयथ:
सामाद्दजक द्दिकासासाठी सामाद्दजक स्थैयाथची द्दनताांत आिश्यकता असते.
लोकप्रशासनामुळे समाजास स्थैयथ प्राप्त होते. अमेररकन समाज शास्त्रज्ञ पॉल द्दपगसथ या
दृष्टीने लोकप्रशासनाचे महत्त्ि द्दिशद करताना म्हणतात, ‘ समाजाची द्दिद्यमान द्दस्थती
सुरद्दक्षत ठेिणे हा प्रशासनाचा प्रमुख हेतू असतो, लोकप्रशासन हे सामाद्दजक सांस्थाांना स्थैयथ
प्राप्त करून देते’.

vii) प्रशासकीय स्थैयथ:
लोकप्रशासन आद्दण समाजाची शासन एक स्थायी शिय आहे. एक स्थायी शिय म्हणून
लोकप्रशासन राज्याांमध्ये अद्दहांसक मागाथने द्दिधायक बदल घडिून आणण्याचे महत्िाचे कायथ
पार पाडतात. एक िेळ शासन सांस्था द्दहांसक पद्धतीने बदलिली जाते मात्र प्रशासनात अशा
द्दहांसक पद्धतीना िाि द्ददसत नाही. त्यामुळे एकूण राज्यव्यिस्थेला प्रशासकयय व्यिस्थेला
स्थैयथ प्राप्त करुन देण्यात ि त्या माध्यमातून द्दिधायक कायथ करण्यात लोकप्रशासनाची
र्ूद्दमका महत्त्िाची ठरते.

viii) कायथक्षमतेचा द्दवकास:
कायथक्षमता हा कोणत्याही समाजाचा ि देशाचा द्दिकासातील एक महत्त्िाचा घिक होय.
लोकप्रशासन कायथक्षमतेच्या िृद्धीला अद्दधकाद्दधक महत्त्ि देते. कायथक्षमतेचा अर्ाि म्हणजे
प्रशासनातील ते एक प्रकारचे बांडच असते. त्यासाठी प्रशासनात सुधारणा घडिून आणणे, munotes.in

Page 17

17
प्रसांगान्िये त्यास पडताळून पाहणे ि आिश्यकतेनुसार बदल घडिणे हे महत्त्िाचे कायथ
लोकप्रशासनाच्या माध्यमातून पार पाडता येऊ शकते. त्यामुळे कायथक्षमतेच्या द्दिकासासाठी
लोकप्रशासनाचा अभ्यास करणे आिश्यक ठरते.

ix) आपत्तींचा सामना:
मानिी समाजात मानिद्दनद्दमथत ि द्दनसगथ द्दनद्दमथत आपत्ती सातत्याने द्दनमाथण होतात. दुष्ट्काळ,
र्ूकांप, पूर, आजाराांची साथ या नैसद्दगथक सांकिाांमध्ये समाजाचे सांरक्षण करण्याचे ि
सांकिाांचा सामना करण्याचे कायथ लोकप्रशासनाकडूनच पार पाडले जाते. तसेच दहशतिादी
कारिाया, परकयय आिमणे, अांतगथत बांडाळी यातून राज्यातील जनतेच्या जीद्दितास द्दनमाथण
झालेल्या धोक्यापासून िाचण्यासाठी ि त्याांचे सांरक्षण करण्यासाठी लोकप्रशासनच तत्पर
असते. त्यादृष्टीने लोकप्रशासनाचे महत्त्ि अनन्य साधारण आहे.

ix) लोकप्रशासनाचे आांतरद्दवद्याशाखीय स्वरूप:
लोकप्रशासन हे एक सामाद्दजक शास्त्र आहे. लोकप्रशासनातील द्दिचार, तत्िे, अभ्यास
पद्धती याांची देिाण-घेिाण इतर सामाद्दजक शास्त्राशी सातत्याने होत असते. ही
आांतरद्दिद्याशाखीय देिाण-घेिाण इतर सामाद्दजक शास्त्र साठी ही उपयुि ठरते. त्याचबरोबर
प्रशासनाच्या प्रगतीस ही मदत होते. एक सामाद्दजक शास्त्र या र्ूद्दमकेतून शासकयय
धोरणाांचा द्दिचार करताना त्याचा सामाद्दजक आशय प्रशासनाच्या दृष्टीने महत्त्िाचा ठरतो.
कारण समस्या, द्दतचे स्िरूप, द्दतचे द्दिश्लेषण, अांमलबजािणीची पद्धती ि सेिा पुरिण्यासाठी
द्दनिडलेला ‘लक्ष्य गि’ याांचा सामाद्दजक सांदर्थ अांमलबजािणीच्या तांत्र कौशल्या पेक्षा अद्दधक
महत्त्िाचा असतो. त्यामुळे लोकप्रशासनाचे आांतरद्दिद्याशाखीय स्िरूप प्रशासनाच्या ि इतर
सामाद्दजक शास्त्राांच्या द्दिकासाकररता पूरक ठरताना द्ददसतो.

x) समाजवती जीवन व्यवसाय:
लोकप्रशासन शास्त्राच्या द्दिकासामुळे शासनाची रचना ि कायथ याचा शास्त्रीय पद्धतीने
अद्दधक व्यापक अभ्यास करणे शक् य होत आहे. सांशोधन ि द्दनरीक्षण यातून शासन कायथक्षम
होण्यासाठी अनेक तांत्राचा द्दिकास लोकप्रशासना मुळेच शक्य झाला आहे. लोक सहर्ाग ि
त्यातून होणारे नागरी द्दशक्षण हे नागररक घडद्दिण्याचे महत्त्िाचे माध्यम ठरत आहे. त्यामुळे
एक समाजिती जीिन व्यिसाय म्हणून तरुण िगथ प्रशासनाकडे आकृष्ट झालेला द्ददसत
आहे.

लोकप्रशासनाचे महत्त्ि प्रशासकयय द्दिचारिांताांच्या काही द्दिधानातून अद्दधक स्पष्ट होते. या
दृष्टीने काही द्दिधानाांचा सांदर्थ महत्त्िाचा ठरतो. द्दडमॉक लोकप्रशासनाचे महत्ि स्पष्ट
करताना म्हणतात, ‘प्रशासनाचे क्षेत्र इतके द्दिस्तृत झाले आहे कय, प्रशासन दशथन जीिन
दशथनअसे प्रतीत होत आहे. तर पांद्दडत जिाहरलाल नेहरू म्हणतात, ‘लोकप्रशासन जीिनाचे
रक्षकच नाहीतर ते सामाद्दजक न्याय ि सामाद्दजक पररितथनाचे एक महान साधन आहे’.
ग्लॅडन या सांदर्ाथत असे म्हणतात कय, ‘आधुद्दनक युगात लोक प्रशासन आमच्यासाठी
अत्यांत आिश्यक बनले आहे लोकशाहीमध्ये लोकप्रशासन प्रत्येक नागररकाचे अध्ययन हे
आहे मग तो द्दिद्याथी असो, मजूर असो, द्दिचारिांत असो िा सरकारी कमथचारी असो. तर munotes.in

Page 18

18
पॉल एच. ॲपलबी म्हणतात, ‘सरकारचा आधार प्रशासन आहे. प्रशासना द्दशिाय सरकार
काहीच करू शकत नाही. प्रशासनाद्दशिाय सरकार िि िादद्दििादाचा क्लब राहील’. तर
िाल्डो म्हणतात, ‘प्रशासन हा सांस्कृतीचा द्दबकि र्ाग आहे तो केिळ कायथ करून
घेण्यासाठी नसून कायथ करण्यासाठी देखील आहे’.

एकांदरीत लोकप्रशासनाचे स्िरूप, व्याप्ती ि त्याच्या तत्त्िज्ञानाचा सामाद्दजक आशय पाहता
लोकप्रशासन समाजास स्थैयथ द्दमळिून देते ि त्यातील पररितथन सुलर् ि स्िार्ाद्दिकपणे
घडिून आणते. त्यामुळे सुसांस्कृत नागरी समाजाच्या कायाथसाठी ि द्दिकासासाठी कायथक्षम
ि द्दस्थर लोकप्रशासनाची गरज असते. अशा समाजाचे र्द्दितव्य शास्त्रशुद्ध रचना असलेल्या
र्क्कम ताद्दत्िक पाया असलेल्या ि कायथक्षमतेने सािथजद्दनक कायथ करणाऱ्या लोकप्रशासन
यािरच अिलांबून असते यात दुमत नाही

१.१.६ साराांश
एकांदरीत लोकप्रशासन हे एक द्दिकद्दसत ि द्दिस्तारत जाणारे एक सामाद्दजक शास्त्र आहे.
सामाद्दजक द्दिकासाच्या प्रारांद्दर्क अिस्थेत प्रशासनाचे स्िरूप सरळ साधे होते कारण
मानिी जीिनच त्यािेळी साधे होते. मानिी जीिनातील गुांतागुांत जशी िाढत गेली तशी
प्रशासनातील गुांतागुांतही िाढत गेली. राज्य व्यिस्थेच्या द्दिकासाबरोबर प्रशासनाचे कायथ ही
द्दिस्तारत गेले. त्या प्रमाणात लोकप्रशासनाच्या स्ितांत्र अध्ययनाची गरज जाणिू लागली.
या गरजेतूनच लोकप्रशासनाचा स्ितांत्र अभ्यास द्दिषय म्हणून शास्त्रीयतेकडे प्रिास सुरू
झाला. त्या प्रमाणात लोकप्रशासनाकडे पाहण्याचे द्दिद्दिध दृद्दष्टकोनही द्दिकद्दसतही झाले.
एकयकृत, व्यिस्थापकयय ि द्दिषयिस्तू दृद्दष्टकोन लोकप्रशासन शास्त्राची व्याप्ती ठरिण्यात
महत्त्िाचे मानले जातात. त्यािरून लोकप्रशासन द्दिषयाचे अभ्यासक्षेत्र द्दनद्दित होते. साराांश
पोद्दलसी राज्य ते प्रशासकयय राज्य हा लोकप्रशासनाच्या द्दिकासाचा सांदर्थ आपण ह्या
प्रकरणात अभ्यासला. तो लोकप्रशासनाच्या द्दिकासाचा आढािा घेताना पुढील प्रकरणात
आपणास उपयुि ठरेल.

१.१.७ आपली प्रगती तपासा
१. लोकप्रशासन म्हणजे काय? लोकप्रशासनाची व्याप्ती स्पष्ट करा.
२. लोकप्रशासनाचा अथथ स्पष्ट करून लोकप्रशासनाचे द्दिद्दिध दृद्दष्टकोन द्दलहा.
३. व्यिस्थापकयय दृद्दष्टकोनातून लोकप्रशासनाची व्याप्ती स्पष्ट करा.
४. लोकप्रशासन शास्त्राच्या द्दिद्दिध दृष्टीकोनाच्या आधारे लोकप्रशासनाचे स्िरूप िणथन
करा.
५. लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन यातील साम्य स्पष्ट करा.
६. लोकप्रशासन ि खाजगी प्रशासन यातील र्ेद दशथक मुिे द्दलहा. munotes.in

Page 19

19
७. लोकप्रशासनाचे महत्ि सद्दिस्तर द्दलहा

सांदर्थ सूची
i) बांग के आर, ‘लोकप्रशासन तत्त्िे आद्दण द्दसद्धाांत’, द्दिद्या बुक्स पद्दब्लकेशसथ औरांगाबाद,
चौथी आिृत्ती, जानेिारी 2013.
ii) काणे प. सी.,’लोकप्रशासन’, द्दिद्या प्रकाशन, नागपूर, प्रथम आिृत्ती, जुलै 2001.
iii) गळगे-बेनके सुिणाथ, ‘लोकप्रशासन’ प्रशाांत पद्दब्लकेशन, जळगाि, प्रथम आिृत्ती, जून
2015.
iv) के. सागर, ‘लोकप्रशासन’ के सागर पद्दब्लकेशन्स, पुणे.



*****

munotes.in

Page 20

20
१.२ लोकÿशासनाचा िवकास
घटक रचना
१.२.० उिĥĶे
१.२. १ ÿाÖतािवक
१.२.२ लोकÿशासनाचा िवकास
१.२.३ नव लोकÿशासन
१.२.४ सारांश
१.२.५ आपली ÿगती तपासा
१.२.६ संदभª सूची

१.२.० उिĥĶे
लोकÿशासन हे शाľ Öवतंý अËयास िवषय Ìहणून सामािजक शाľांमÅये अËयासले जात
असले तरी लोकÿशासनाचा शाľ Ìहणून असणारा िवकास हा दीघªकाळापासून िनरंतरपणे
चालू आहे. Âयामुळे लोकÿशासन हा िवकिसत अËयासिवषय आहे. या ÿकरणात
लोकÿशासन शाľाचा Öवतंý शाľ Ìहणून कसा िवकास झाला, Âया िवकास मागाªत कुठले
अडथळे आले व Âयास लोकÿशासन शाľाने कसा ÿितसाद िदला, समकालीन
लोकÿशासनात ÿचिलत असलेÐया नव- लोकÿशासनाचे Öवłप व वेगळेपण या घटकांचा
अËयास करणे हे आपले लàय आहे. ºयातून लोकÿशासना¸या एकूण Öवłप व िवकासाची
आपली समज अिधक ÿगÐभ होईल.

१.२.१ ÿाÖतािवक
ÿशासनाचे अिÖतÂव ÿाचीन काळापासून मानवी समाजात कायम असले तरी Âयाचे महßव
माý उ°रो°र वृिĦंगत होत गेÐयाचे जाणवते. राÕů- राºय ÓयवÖथे¸या उदया बरोबर
आधुिनक तंý²ान व िव²ानात झालेÐया øांतीने मानवी जीवनाचे एकूण Öवłप ÿभािवत
झाले. मानवी जीवनातील गुंतागुंत अिधक वाढली. Óयवहाåरक जीवनात ही जिटलता
अिधकच तीĄतेने पुढे आली. या गुंतागुंती¸या समÖयांना ÿितसाद Ìहणून लोकÿशासनात
नवनÓया संकÐपना उदयास आÐया व लोकÿशासनाचा िवकास होत गेला. सुŁवाती¸या
काळात लोकÿशासन शाľाचा िवकास हा िवकिसत देशातील िनयोजन व अंमलबजावणी
±ेýातील समÖयांची उ°रे शोधÁया¸या ÿिøयेने ÿभािवत झालेला होता. Âयातही
अमेåरकेचा ÿभाव लोकÿशासन शाľा¸या िवकासात ÖपĶपणे जाणवतो. परंतु नंतर¸या
काळात िवकसनशील राÕůातील ÿijांनीही लोकÿशासनास ÿभािवत केले व Âयातून लोक
ÿशासनास अिधक िवकिसत व समृĦ Öवłप ÿाĮ झाले. Âयाचा आढावा घेणे ÂयाŀĶीने
आवÔयक ठरते.
munotes.in

Page 21

21
१.२.२ लोकÿशासनाचा िवकास
लोकÿशासनाचा िवकास ÿामु´याने पुढील पाच टÈÈयात अिधक ÖपĶ करता येऊ शकतो

i. ÿथम कालखंड (१८६७ ते १९२६):
हा लोकÿशासन शाľा¸या िवकासाचा पिहला कालखंड मानला जातो. लोकÿशासन
शाľाचा ÓयविÖथत व िशÖतबĦ िवषय या ŀĶीने या कालखंडात ÿथम अमेåरकेत सुŁवात
झाली. Ìहणून या कालखंडास ÿशासना¸या ‘उदयाचा कालखंड’ असेही संबोधले जाते. ÿो.
वूűो िवÐसन जे पुढे अमेåरकेचे राÕůाÅय± झाले Âयांनी १८८७ साली ‘लोकÿशासनाची
मूलतÂवे’ हा शोधिनबंध ÿकािशत केला. या शोधिनबंधाने लोकÿशासन या िवषयाची Öवतंý
शाľ Ìहणून िवकिसत होÁयाची मुहóतªमेढ रोवली Ìहणून ÿो. वूűो िवÐसन यांना
लोकÿशासन शाľाचे जनक Ìहणून गौरिवले जाते. ÿो. वूűो िवÐसन यांनी राजकारण व
लोकÿशासन यात मूलभूत ÖवŁपाचा फरक ÖपĶ कłन ÿशासनाचा Öवतंý शाľ Ìहणून
अËयास करÁयाची गरज ÿितपादन केली. Âयानंतर Āँक जे. गुडनाऊ यांनी १९०० साली
’राजकारण व ÿशासन’ या úंथातून ÿशासन व राजकारण हे शासनाची वेगवेगळी कायª
आहेत हे अिधक ÖपĶ केले. १८८७ ते १९२६ या ÿशासना¸या िवकासा¸या ÿथम
कालखंडात लोकÿशासन व राजकारण यां¸या िवलगीकरणावर ÿामु´याने जोर िदलेला
िदसतो. २० Óया शतका¸या पूवाªधाªत लोकÿशासन ही राºयशाľाची एक महßवाची
उपशाखा बनली व लवकरच Öवतंý अËयास िवषय Ìहणून या िवषयाची ÿारंिभक वाटचाल
सुł झाली असे िदसते. हा कालखंड धोरण ठरिवणे व Âयांची अंमलबजावणी करणे यात
भेद करणारा कालखंड होता. ‘लुटीत सवा«चा सहभाग’ (Spoils System ) या अमेåरकेतील
ÿचिलत असलेÐया पĦतीस ÿितिøया Ìहणून ÿो. वूűो िवÐसन यांनी लोकÿशासनाचा
अËयास मांडला व Âयातूनच लोकÿशासना¸या Öवतंý अËयासाची सुŁवात झाली असे
Ìहणता येईल.

ii. िĬतीय कालखंड (१९२७ ते १९३९):
लोकÿशासन िवकासात या कालखंडाचे महßव अनÆयसाधारण Öवłपाचे आहे. Ìहणून या
कालखंडास लोकÿशासन िवकासाचा ‘सुवणªकाळ’ Ìहटले जाते. या कालखंडात
लोकÿशासनाचे महÂव उ°रो°र वृिĦंगत होत गेÐयाचे िदसते. लोकÿशासना¸या
िवकासा¸या ŀĶीने øांितकारक ठरलेली अनेक तÂवे याच कालखंडात ÿामु´याने मांडली
गेलेली िदसतात. डÊÐयू. एफ. िवलोबी यांचे ‘लोकÿशासनचा िसĦांत’, Ðयुथर गुिलक यांचा
पोÖडकॉबª ŀĶीकोण हे या कालखंडातील महßवाचे úंथ लोकÿशासनास Öवतंý शाľ Ìहणून
िवकिसत करÁयात पूरक ठरले. यािशवाय मेरी पारकर फॉलेट, हेʼnी फेयॉल इÂयादी
ÿशासकìय िवचारवंतांचे योगदान महßवाचे ठरले. या कालखंडात एकूणच ÿशासनाची तÂवे
व मुलतÂवे िनिIJत करÁयास ÿाधाÆय देÁयात आले. Âयामुळेच या तßवांचा ÿशासनात
ÿÂय± वापर करÁयासही ÿाधाÆय देÁयात आले. Âयामुळेच या कालखंडास ÿशासना¸या
अिभजात ŀĶीकोनाचा कालखंड Ìहणून संबोधले जाते. या कालखंडात लोकÿशासनावर
ÓयवÖथापकìय ŀिĶकोनाचे वचªÖव वाढले. उĥेशांशी संबंध न ठेवता कायª±मते¸या ŀĶीने
ÓयवÖथापनाची तßवे उपयोगात आणÁयात काहीही वावगे नाही उलट Âयामुळे ÿशासन munotes.in

Page 22

22
अिधक ÿभावी बनेल अशी धारणा यामागे होती. एकूणच हा कालखंड ÿशासना¸या
िवकासा¸या ŀĶीने ÿभावी रािहला.

iii. तृतीय कालखंड (१९३९ ते १९४८):
लोकÿशासन शाľा¸या िवकासात तृतीय कालखंड हा आÓहानाÂमक कालखंड मानला
जातो. या कालखंडात लोकÿशासन शाľच नÓहे तर सवªच सामािजक शाľां¸या शाľीयते
वरच ÿijिचÆह उपिÖथत झाले होते. कारण सामािजक शाľांमÅयेही नैसिगªक शाľाÿमाणे
शाľीय कसोट्या वापरÁयाचा आúह वाढीस लागला होता. Âयामुळे या कालखंडात
लोकÿशासन शाľातील ÿचिलत संकÐपनांना मोठ्या ÿमाणात आÓहान देÁयात आले. या
कालखंडात लोकÿशासन शाľा¸या मूलभूत तßवांवर मोठ्या ÿमाणात टीका होऊ होऊ
लागली. या कालखंखडा दरÌयान १९३८ आली चेÖटर बनाªडª यांनी ‘कायªकारी मंडळाची
कायª’ हा úंथ ÿकािशत केला परंतु या úंथात एकाही नÓया तÂव वा िसĦांताची मांडणी
आढळत नाही. पुढे हबªटª सायमन यांनी १९४७ साली ‘ÿशासकìय Óयवहार’ हा úंथ िलहóन
लोकÿशासनात कोणताही िसĦांत नाही असे ठाम ÿितपादन केले, १९४७ सालीच रॉबटª
ढोल यांनी लोकÿशासन हे शाľ नाही हे ÖपĶपणे जाहीर केले. या कालखंडात डी. वाÐडो,
जॉन गॉस इÂयादी िवचारवंतांनी लोकÿशासना¸या सैĦांितक भूिमकेवर मोठ्या ÿमाणात
टीका केली. सारांश, लोकÿशासन शाľा¸या िवकासा¸या ŀĶीने हा कालखंड लोक
ÿशासना¸या अवमूÐयनाचा कालखंड होय. या कालखंडात ÿामु´याने वतªनवादी
ŀिĶकोनाचा ÿभाव लोकÿशासनावर रािहला.

iv. चतुथª कालखंड (१९४८ ते १९७०):
लोकÿशासन शाľा¸या िवकासातील हा कालखंड ‘अंधार युग’ Ìहणून ओळखला जातो.
ÿशासना¸या ÿयोजनावरच या काळात ÿijिचÆह उपिÖथत करÁयात आले. राºयकÂयाª
वगाªचे राजकारणाचे एक साधन एवढीच ÿशासनाची सामािजक व बौिĦक गरज आहे काय?
असा ÿij ÿशासकìय िवचारवंतांना पडला. या कालखंडात समाजापुढील समÖयांना उ°रे
देÁयात ÿशासन अपयशी ठł लागले व Âयामुळे लोकÿशासनाचे नैितक अिधķान अिÖथर
बनले. या कालखंडात लोकÿशासनास Öवतंý शाľाचा दजाª नाकाłन Âयास एका बाजूने
राºयशाľाची एक शाखा Ìहणून जोडÁयाचा ÿयÂन झाला तर दुसöया बाजूने
लोकÿशासनास ÿशासकìय िव²ानाचे Öवłप देÁयाचा आúह धरÁयात येऊ लागला.
१९५६ साली यासंदभाªतील भूिमका ÿÖतुत करणारे ‘ÿशासकìय िव²ान ýेयमािसक’
ÿकािशत झाले. जेÌस माचª, िसहटª ईÂयादéचे लेखन या संदभाªत महÂवाचे मानले जाते.
एकंदरीत लोकÿशासन शाľा¸या िवकासा¸या ŀĶीने हा कालखंड संकटमय होता असे
िदसते.

v. पाचवा कालखंड (१९७१ पासून पुढे):
१९७१ नंतर लोकÿशासन शाľाचा Öवतंý शाľ Ìहणून िवकास होÁयास खöया अथाªने
सुŁवात झाली. िव²ान तंý²ानातील ÿगती बरोबर लोकÿशासनाचे महßवही वाढीस
लागले. अनेक िवचारवंत लोकÿशासनाचा Öवतंýपणे अËयास करावयास पुढे येऊ लागले.
इितहास, अथªशाľ, समाजशाľ, मानववंशशाľ इÂयादी सामािजक शाľांशी munotes.in

Page 23

23
लोकÿशासनाचा आंतरिवīाशाखीय अËयासास सुŁवात झाली. १९७१ नंतर
लोकÿशासना¸या अËयासात िनमाªण झालेली गŌधळाची पåरिÖथती संपून एक नवी िदशा
ÿाĮ झाली. १९७१ नंतर¸या काळात लोकÿशासनात िनमाªण झालेÐया नवीन ÿवाहांनी
लोकÿशासन शाľास अिधक समृĦ बनिवले. Āँक मेåरनी यांचे ‘Towards a new
public administration’ व डी. वाÐडो यांचे ‘Public Administration in a time of
turbulance’ हे महÂवपूणª úंथ ÿिसĦ झाले. या úंथामुळे लोकÿशासना¸या अËयासाची
आĵासक पायाभरणी व पाĵªभूमी तयार झाली. १९७१ नंतर लोकÿशासन शाľाचे Öवłप
अिधकािधक Óयापक बनत गेले. आधुिनक तंý²ाना¸या ÿगतीबरोबर लोकÿशासनास ही
आधुिनक Öवłप िमळत गेले. एका बाजूने ÿगत िवकिसत राÕůांमÅये लोकÿशासनाचा
अËयास अिधकात अिधक शाľशुĦ व Óयवहारवादी होÁयाची ÿिøया गितमान झाली तर
दुसöया बाजूने अÿगत व िवकसनशील राÕů समूहांनाही िवकासाची ÿिøया गितमान
करÁयासाठी लोकÿशासनाची िनकड जाणवू लागली. लोकशाही शासन ÓयवÖथा
कायाªिÆवत करÁया¸या ŀĶीने लोकÿशासनास महßवाची भूिमका तर िमळालीच परंतु
साÌयवादी राÕůांमÅयेही लोकÿशासन शाľा¸या अËयासास मोठी गती िमळाली. जगभर
िवīापीठांमÅये लोकÿशासन या िवषयाचा Öवतंý शाľ Ìहणून अËयास होऊ लागला.
एकंदरीत १९७१ नंतर चा कालखंड हा लोकÿशासन िवषयाचा एक Öवतंý शाľ Ìहणून
िवकिसत व ÿÖथािपत होÁयाचा कालखंड आहे असे Ìहणता येईल.

सारांश, लोकÿशासन शाľाचा िवकास हा १९ Óया शतका¸या उ°राधाªत Öवतंý शाľ
Ìहणून सुł झाला. अÐपावधीतच लोकÿशासनात अनेक महßवाचे िसĦांत मांडून Âयास
Öवतंý अËयास िवषय Ìहणून ÿÖथािपत करÁयात आले. या ŀĶीने लोकÿशासन शाľा¸या
िवकासातील १९२७ ते १९३९ हा कालखंड महßवाचा ठरला. Âयानंतर इतर सामािजक
शाľांÿमाणे लोकÿशासन शाľा¸या अËयासावर वतªनवादी ŀिĶकोना¸या समथªकानी
आÓहान उभे केले, लोकÿशासना¸या ÿयोजनावरच ÿijिचÆह उपिÖथत झाÐयामुळे काही
काळ लोक ÿशासनाचा शाľ Ìहणून होणारा िवकास थांबला माý अÐपावधीतच
लोकÿशासन शाľ पुÆहा उभे रािहले. १९७१ नंतरचा काळ हा लोकÿशासना¸या
भरभराटीचा काळ आहे. नवनÓया ÿवाहांनी लोकÿशासन आजही िनरंतर समृĦ होत आहे
या िनÕकषाªÿत आपण येतो.

१.२.३ नव लोकÿशासन
लोकÿशासन शाľा¸या िवकास øमातील एक महßवाचा घटक Ìहणून नवलोक ÿशासन
संकÐपनेकडे पािहले जाते. १९७० नंतर¸या काळात लोकÿशासन शाľात ºया
øांितकारी घडामोडी घडÐया Âयात नव लोकÿशासन संकÐपनेचे Öथान सवाªत वरचे आहे.
पारंपाåरक लोकÿशासन शाľा¸या ±मतेिवषयी व उपयुĉतेिवषयी अनेक ÿij उपिÖथत
केले जात होते. िवशेषता अमेåरकन समाज या ŀĶीने अिधक संवेदनशील बनलेला होता.
Âयामुळे अमेåरकेत लोकÿशासना¸या मूलभूत िचंतनास अिधक वाव िमळाला. १९६७
साली हनी सिमतीने िदलेला अहवाल Âयाच वषê िफलाडेिÐफया व मीनोāुक येथे झालेÐया
पåरषदा या पåरषदांमधील चचा«चे पुÖतक Łपाने झालेले संपादन यातून अमेåरकन तŁण munotes.in

Page 24

24
ÿशासकìय िवचारवंतांनी नवे िवचार मंथन घडवून आणले. Âयातूनच लोकÿशासन शाľास
नवीन तािÂवक व वैचाåरक बैठक ÿाĮ झाली. व लवकरच जगाची माÆयताही Âयास ÿाĮ
झाली. ही नव वैचाåरक बैठक Ìहणजेच नव लोकÿशासन होय.

नव लोकÿशासनाची मांडणी करणाöया ÿशासकìय िवचारवंतांनी लोकÿशासनातील अनेक
पारंपाåरक िवचार व िसĦांतांना नाकाłन नवीन मानवी व सामािजक मूÐयांची ÿÖथापना
केली. Âयातून लोकÿशासनास नवे सामािजक संदभª व Åयेय ÿाĮ झाले. Âयानुसार
लोकÿशासनात वÖतुिÖथती व जीवनमूÐयांना आधारभूत ठेवून सामािजक ÿijांची पुरेपूर
जाणीव राखत सामािजक समÖया सोडिवÁयासाठी ÿयÂन करणे अिधक महßवाचे मानले.
ÿशासनात ‘मानव’ या घटकास नव लोकÿशासनाने मÅयवतê Öथान िदले. पारंपाåरक
ÿशासनातील काटकसर व कायª±मता यांना िदलेले अवाÖतव महßव कमी Óहावे अशी
भुमका मांडणारे लोकÿशासन ‘नव लोकÿशासन’ Ìहणून संबोधले जाऊ लागले. अशा
पĦतीने नव बुिĦवाīांचे आंदोलन Ìहणून लोकÿशासनात नव लोकÿशासन Öथािपत झाले.

नवीन लोकÿशासन ही संकÐपना अवलोकन करÁयासाठी या संकÐपनेची उÂøांती व
िवकासाचा आढावा पुढीलÿमाणे मांडता येईल.

i. हनी सिमती अहवाल १९६७:
िसरॅ³यूज िवīापीठातील ÿो. जॉन सी. हनी यां¸या अÅय±तेखाली अमेåरकन लोकÿशासन
सोसायटीने अमेåरकेतील िवīापीठांमÅये Öवतंý Öवłपात अÅययनाची संभाÓयता
तपासÁयासाठी सिमती गिठत केली होती. या सिमतीने लोकÿशासनाशी संबंिधत
समÖयांचा िवशेषतः लोकÿशासन एक िवषय कì िव²ान, ÿशासकìय िवचारवंत व ÿशासक
यांतील अंतर, संशोधन हेतूचा अभाव याचे अÅययन कłन १९६७ साली आपला अहवाल
सादर केला. या अहवालात लोकÿशासनाचे अËयास ±ेý अिधक Óयापक करÁयावर भर
देÁयात आला. Âयाचबरोबर लोकसेवा िश±णासंदभाªत राÕůीय आयोगाची Öथापना केली
जावी, जे अËयासक लोकसेवेस वेळ देतील Âयां¸यासाठी िशÕयवृ°ी योजना आखावी,
संशोधन कायाªसाठी िवशेष आिथªक सहाÍयाची तरतूद करावी या सूचना अहवालात
ÿामु´याने नमूद करÁयात आÐया. Âयाचबरोबर जॉन सी. हनी यांनी लोकÿशासनातील
ÿमुख चार समÖयाही मांडÐया. Âयात िवषयासाठी आिथªक िनधीची कमतरता, पदवी
संदभाªतील अिनिIJतता, िवभागांची कमतरता व लोकÿशासन संमेलने व पåरषदेची
कमतरता यांचा समावेश होता. या अहवालाने लोकÿशासनाची भूिमका यासंदभाªत गंभीरता
पूणª िवचार करÁयास ÿवृ° केले.

ii. िफलाडेिÐफया संमेलन:
अमेåरकन राºयशाľ पåरषद व समाजशाľ पåरषदे¸या संयुĉ िवīमाने िडस¤बर १९६७
मÅये जेÌस सी. चालªबथª यां¸या अÅय±तेखाली लोकÿशासनाचे िसĦांत व Óयवहार या
मÅयवतê संकÐपनेस अनुसłन िफलाडेिÐफया येथे एका संमेलनाचे आयोजन करÁयात
आले होते. या संमेलनात ÿामु´याने लोकÿशासन शाľातील िसĦांत व Óयवहार, ±ेý,
अËयास पĦती या संदभाªत चचाª झाली. या चच¥तून ÿशासकìय िवचारवंतामधील munotes.in

Page 25

25
लोकÿशासन शाľा¸या एकूण Öवłप व अËयास िवषयीचे वाद ÿकषाªने पुढे आले. काही
िवचारवंतांनी लोकÿशासनास बौिĦक िचंतनाचे क¤þ Ìहणून ÿÖतुत केले तर काही िवचारवंत
लोकÿशासन ही केवळ एक ÿिøया आहे या मतावर ठाम रािहले. काही िवचारवंतांनी लोक
ÿशासनास ÿशासनाचा एक भाग Ìहणून माÆयता देÁयास पसंती दशªिवली, तर काहéनी माý
लोकÿशासनास समाजाचा एक भाग मानले. Âयामुळे चाÐसªबथª यांनी या संमेलना संदभाªत
आपले मत नŌदवताना Ìहटले आहे, ‘आपण लोकÿशासनाचे ±ेý अिधक सीिमत केले तर
आपण शाľीय पĦतीचा उपयोग कł शकतो’. या संमेलनातून लोकÿशासनाचे Öवłप
िनिIJत होऊ शकले नाही परंतु लोक ÿशासना¸या ŀĶीने हे संमेलन पायाभूत ठरले. या
संमेलनाने नव लोकÿशासना¸या मूÐयांना चालना िमळाली.

iii. िमनोāूक संमेलन १९६८:
१९६८ मÅये िमनोāूक येथे लोकÿशासन शाľातील तŁण ÿशासकìय िवचारवंतां¸या
पुढाकाराने लोकÿशासनशाľाचे संमेलन पार पडले. या संमेलनाने लोकÿशासनात
øांितकारी बदल घडवून आणले व नव लोकÿशासनास Öथािपत केले. या संमेलनात
ÿामु´याने पåरवतªनशील समाजात लोकÿशासनाची भूिमका काय असावी यावर िवचार
मांडला गेला. िमनोāूक या संमेलनाचे सारतÂवे सांगणारा Āॅंक मेरीनाकृत ‘नवीन
ÿशासनाची िदशा: िमनोāूक पåरपेàय’ हे नवीन लोकÿशासनाचे तÂव ÿदिशªत करणारे ÿथम
लेखन ठरले. Âयातूनच परंपरागत लोकÿशासनाची जागा नवीन ÿशासनास ÿाĮ झाली.
वाÐडो यांनीही या दरÌयान ‘Public Administration in a time of Turbulance’ हा
úंथ ÿकािशत केला जो नव लोकÿशासना¸या िवचार ÿÖथापने¸या ŀĶीने मोलाचा ठरला.

iv. िमनोāूक िĬतीय संमेलन १९८८:
२० सÈट¤बर १९८८ मÅये िमनोāूक येथे लोकÿशासन शाľाचे िĬतीय संमेलन पार पडले
या संमेलनाने नव लोकÿशासनाचा िवÖतार करÁयात महßवाची भूिमका पार पाडली. िĬतीय
िमनोāूक संमेलन हे ÓयाĮी व संकÐपने¸या ŀĶीने ÿथम िमनोāूक संमेलनापे±ा अिधक
Óयापक व िवÖताåरत होते असे िदसते. ÿथम िमनोāूक संमेलनात केवळ राºयशाľाशी
संबंिधत िवचारवंत सहभागी होते तर िĬतीय िमनोāूक संमेलनात माý राºयशाशľ²ां
बरोबरच अथªशाľ, योजनाशाľ, इितहास, िनतीिवषयक, समाजशाľ इÂयादी िवषयांचे
त² ही सहभागी झाले होते. ÿथम संमेलनात लोकÿशासन शाľातील सामािजक समानता,
पåरवतªन व ÿासंिगकता या घटकांवर भर देÁयात आला होता. तर िĬतीय संमेलनात माý
नेतृÂव, संवैधािनकता, िविधवत संदभª, औīोिगक िनती व आिथªक संदभा«ना ÿाधाÆय
देÁयात आले. ÿथम संमेलनात मु´यतः अिधकारीतंýीय िवरोधी भूिमका घेÁयात आली तर
िĬतीय संमेलनात समाज व Óयावहाåरक िव²ानात लोकÿशासना¸या वाढÂया भूिमके¸या
बाजूने कौल देÁयात आला. ÿथम संमेलनात ÿामु´याने सामािजक पåरवेश पूणªतः सरकार
िवरोधी होता. लोकÿशासनाने महßवा¸या सामािजक िवषयात सिøयता दाखिवÁयासाठी
पुढाकार घेÁयाची आवÔयकता ÿितपादन करÁयात आली. तर िĬतीय संमेलनात माý
सामािजक वातावरण व राºया¸या सहभागावर जोर देÁयात आला. एकंदरीत ÿथम
िमनोāूक संमेलनात मूलभूत øांितकारी िवकासा¸या िवचारावर भर होता. तर िĬतीय
िमनोāूक संमेलन जागितक सहभाग Óयावहाåरकता व मूलभूत पåरवतªनास ÿाधाÆय देताना munotes.in

Page 26

26
िदसते. अशा पĦतीने िĬतीय संमेलनाने नव लोकÿशासनाचा िवचार अिधक िवÖतृत
करÁयात महßवाची भूिमका बजावली.

v. िमनोāूक तृतीय संमेलन २००८:
िमनोāूक तृतीय संमेलन हे दोन टÈÈयात आयोिजत करÁयात आले होते. ३ ते ५ सÈट¤बर
२००८ हा पिहला टÈपा होता यात एकूण ५६ ÿशासकìय िवचारवंत सहभागी झाले व
दुसरा टÈपा ६ ते ७ सÈट¤बर यात एकूण तीनशे ÿÖतावावर चचाª होऊन ८० ÿÖताव
Öवीकृत करÁयात आले. या संमेलनाची मÅयवतê संकÐपना ‘लोकÿशासन व सावªजिनक
आिण वैिĵक लोकसेवांचे भिवÕय’ अशी होती. िसरॅकयूज िवīापीठातील ÿा. रॉसमॅरी ओ'
लेरी ( Rosemary O’Leary ) यांनी या संमेलनाची अÅय±ता केली. या संमेलनात
ÿमु´याने अमेåरकन अथªÓयवÖथेत लागलेली उतरती कळा व जागितक दहशतवादा¸या
ÿभावाची पाĵªभूमी होती. या संमेलनावर जागितकìकरणाचा मोठा ÿभाव रािहला. या
संमेलनात ÿामु´याने लोकशाही व ÿदशªन ÓयवÖथापन, मािहती तंý²ान आिण
ÓयवÖथापन, जागितकìकरण व तुलनाÂमक पåरÿे±, पारदशªकता आिण उ°रदाियÂव
यासार´या िवषयांवर ÿामु´याने चचाª घडून नव लोकÿशासनाचा आशय अिधक समृĦ
करÁयाचा ÿयÂन करÁयात आला. या संमेलनात लोकÿशासनाची एक नÓयाने Óया´या
ÿÖतुत केली गेली. ‘A socially - embedded process of collective relationships,
dialogue & action to promote human flourishing for all’ या Óया´येने
लोकÿशासनाची अËयास क±ा Łंदावली.

नवीन लोकÿशासनाची वैिशĶ्ये:
नव लोकÿशासना¸या वरील उÂøांती व िवकासातून काही वैिशĶ्ये ÖपĶ होतात ती
पुढीलÿमाणे मांडता येतील.

i. पåरिÖथती सापे± बदल:
लोकÿशासन पåरिÖथती सापे± बदलांना ÿाधाÆय देताना िदसते. सामािजक, राजकìय,
आिथªक पåरिÖथतीत ºया वेगाने बदल होत आहेत Âयाच वेगाने लोक ÿशासनानेही आपÐया
मानदंडचा िवकास केला पािहजे यासाठी नव लोकÿशासन आúही िदसते.

ii. नागåरकांची भागीदारी:
नव लोकÿशासनात िनणªय ÿिøयेसाठी लोकÿितिनिधÂवा¸या तßवास अिधक ÿाधाÆय
िदलेले आहे. ÿशासनात नागåरकांची भागीदारी अिधकािधक असावी यासाठी नव
लोकÿशासन किटबĦ िदसते.

iii. संघटनेत संरचनाÂमक बदल:
नव लोकÿशासन संघटने¸या रचनेत अिधकार पद परंपरे¸या तÂवास असलेले महßव
नाकाłन ÿशासन कायाªतील कठोरता कमी करÁया¸या तÂवास ÿाधाÆय देते. Âयासाठी
नाव लोकÿशासनात छोट्या-छोट्या िवक¤िþत व लविचक Öवłपा¸या अिधकार परंपरे¸या
रचनेची कÐपना मांडलेली आहे. munotes.in

Page 27

27
iv. तटÖथता बांिधलकìचा समÆवय:
नव लोकÿशासन सेवक वगाª¸या ŀĶीने तटÖथता व बांिधलकì ¸या तÂवात समÆवय
साधÁयाचा ÿयÂन करतो. नवीन लोकÿशासना¸या तÂवानुसार सेवक वगाªत तठÖथता
असावी परंतु सामािजक व इतर तÂसम उपøमांची अंमलबजावणी करताना हे तठÖततेचे
आवरण नाकारÁयाचीही तेवढीच गरज आहे. कारण Âयामुळे ÿशासकìय अिधकारी वगाªस
सद्सिĬवेक बुĦीचा वापर करÁयाची संधी ÿाĮ होते व ितचा अिधक पåरणामकारक वापर
दुबªल घटकां¸या योजनांना कायाªिÆवत करÁयासाठी होतो.

नव लोकÿशासनाची उिĥĶे अथवा लàय:
वाÐडो या िवचारवंताने नव लोकÿशासनाची ल± ÖपĶ करताना असे Ìहटले आहे कì ,
‘नवीन लोक ÿशासन आदशªवादी िसĦांत, तािÂवक सामािजक ÿितबĦता व सिøयता या
ŀĶीने एक ÿकारचा घोष आहे’. नव लोकÿशासनाची उिĥĶे िवचारवंतांनी िविवध Öवłपात
मांडली असली तरी नव लोकÿशासनाची ÿामु´याने पुढील चार उिĥĶे माÆयता ÿाĮ
झालेली िदसतात.

i. ÿासंिगकता:
िसĦांत वा तßव²ाना¸या ŀĶीने ÿासंिगकता हा घटक अितशय महßवपूणª मानला जातो.
कारण िसĦांत जोपय«त ÿचिलत पåरिÖथतीस लागू होत नाही व Âयाची Óयावहाåरकता िसĦ
होत नाही तोपय«त ते िसĦांत अपूणªच राहतात. Âयामुळे िसĦांताला अनुभवजÆयता ÿाĮ
कłन देÁयासाठी Âया िसĦांताची ÿÖतुत िÖथतीमÅये ÿासंिगकता असणे अÂयंत आवÔयक
असते. Âयासाठी लोकÿशासन शाľ²ांनी सामािजक ÿij सोडिवÁयासाठी Âयाची पåरपूणª
जाण व भान ठेवावे असे नव लोकÿशासना¸या समथªकांना वाटते. कारण ÿशासनास
सामािजक पåरिÖथतीत ÿÂय± कायª करायचे असते अशावेळी शाľीय ²ानाबरोबरच ºया
सामािजक पåरिÖथतीमÅये कायª करायचे आहे Âया समाजातील सामािजक, सांÖकृितक
आिथªक व राजकìय पåरिÖथतीचे संपूणª आकलन ही आवÔयक असते. Âयामुळेच
लोकÿशासनाने ‘समाज संबंध ŀिĶकोण’ अंिगकारÁयाची आवÔयकता नव लोकÿशासनास
ÿकषाªने भासते. एकंदरीत परंपरागत ÿशासनाने कायªकुशलतेस आपले उिĥĶ मानले होते
तर नव लोकÿशासन ÿासंिगकतेस आपले ल± मानतो.

ii. मूÐय:
नव लोकÿशासन मूÐयांना आपला मूलभूत आधार मानतो. मूÐयांपासून लोकÿशासन
तठÖथ राहó शकत नाही ही भूिमका नव लोकÿशासन शाľ²ांनी सुŁवातीपासूनच
सातÂयाने मांडलेली आहे. अमेåरकेतील बुिĦजीवी वगाªनेही या नैितक बांिधलकì¸या तßवास
माÆयता िदली. नव लोकÿशासनाने ÿशासकìय कायाª¸या िवÖताराबरोबरच सावªजिनक
पदािधकार्यां¸या कायाªत सुĦा नैितकते¸या ÿती जागृती आवÔयक मानतो. यासाठी नवीन
लोकÿशासनात उ°रदाियÂव व िनयंýणा¸या तÂवास महßव देÁयात आले आहे. आदशªयुĉ
आशय घेऊन ÿशासनाचे कायª केले जावे यासाठी नव लोकÿशासन शाľ² आúही
आहेत.Āेडåरकसन यासंदभाªत Ìहणतात, ‘ लोकÿशासन कमी सावªजनीक परंतु जाÖत
जनतािभमुख असावे, कमी वणªनाÂमक पण जाÖत उपदेशाÂमक असावे, कमी संघटन ÿवण munotes.in

Page 28

28
परंतु जाÖत जनÿभाव-ÿवण असावे, कमी तठÖथ परंतु जाÖत आदशª युĉ असावे व ते
शाľीय असावे’. एकंदरीत पारंपाåरक लोकÿशासनात कायª पार पाडÁयास अिधक महßव
िदले जात होते माý नव लोकÿशासनाने कायª पार पाडताना काही मूÐय व आदशा«ना ÿमाण
मानÁयाचे आपले लàय िनिIJत केले.

iii. समानता:
परंपरावादी लोकÿशासन हे एकूणच िÖथतीशीलतेला ÿाधाÆय देत होते. नव लोकÿशासन
समाजातील दुबªल घटकांÿती अिधक संवेदनशीलतेचा आúह धरते. दुबªल, दिलत, मिहला
अशा वंिचत समूहां¸या उÂथानासाठी समाजात Æयाय व समते¸या तßवाची ÿितķापना
करÁयासाठी ÿशासनाने पुढाकार ¶यावा असे नव लोकÿशासन वाīांना वाटते. समाजातील
सवª वगा«चा िवकास झाÐयािशवाय समाजाचा सवा«गीण िवकास साÅय होऊ शकणार नाही
असे नव लोकÿशासन वाīांचे मत आहे. ÿशासकìय कायाªĬारेच सामािजक व आिथªक
समता ÿÖथािपत कłन समाजातील उपेि±त वगाªस Æयाय िदला जाऊ शकतो. सामािजक
व आिथªक िपळवणूकìपासून पासून Âयांचे संर±ण केले जाऊ शकते. Âयासाठी ÿशासनाने
शोिषतांचा बाजू घेणारा वाजवी ŀिĶकोण अंगीकारÁयाची गरज आहे असे नव लोकÿशासन
शाľ²ांचे मत िदसते. एच. जी. Āेűीकसन यासंदभाªत Ìहणतात’ लोकÿशासनाने सवª
सामािजक ýुटी दूर करÁयासाठी कायª केले पािहजे, मुĉपणे समाजातील उपेि±त घटकांची
बाजू घेतली पािहजे, Âयासाठी ÿशासनाने कृतीÿवण बनले पािहजे’. एकंदरीत ÿशासनाने
जर ÆयाÍय भूिमका घेतली तर समाजातील अनेक समÖया सुटÁयास मदत होईल असे नव
लोकÿशासन शाľ²ांना वाटते.

iv. पåरवतªन:
ÿचिलत समाजÓयवÖथेत िवधायक पåरवतªन घडवून आणणे हे नव लोकÿशासनाचे एक
महßवाचे ल± आहे. समतेसाठी व Æयाया¸या ÿÖथापनेसाठी ÿशासनाने गितमान होणे
Ìहणजे पåरवतªनासाठी कायªरत होणेच असते. Âयामुळे पåरवतªन हे ÿशासनाचे उिĥĶ असले
पािहजे असे नव लोकÿशासन शाľ²ांना वाटते. िमनोāूक संमेलनात या ŀĶीने Óयापक
ÿमाणात िवचारिविनमय करÁयात आला होता. सामािजक शिĉशाली असणाöया ÿÖथािपत
िहतसंबंधी गटांिवरोधात भूिमका घेÁयाची ±मता लोकÿशासननात िनमाªण Óहावयास हवी
यासाठी नव लोकÿशासन आúही आहे. यासाठी नव लोकÿशासन समाजपåरवतªनासाठी
नवीन िवचार, ÿयÂन व साधनांना ÖवीकारÁयास ÿाधाÆय देते. लोक ÿशासनाने केवळ
सूचना देऊन चालणार नाही तर ÂयाŀĶीने ÿशासनाने समाज पुनिनªमाªणा¸या कायाªत Öवतः
सहभागी Óहावे लागेल असे नव लोकÿशासन वाīांना वाटते. नव लोकÿशासनात नÓयाने
िनमाªण झालेली िवकास ÿशासनाची संकÐपना आज िवकसनशील राÕůां¸या एकूण
िवकासा¸याŀĶीने महÂवाची भूिमका बजावत आहे. िवकास ÿशासनच िवकासाची व
पåरवतªनाची िकमया घडवून आणू शकते असा िवĵास िवकसनशील राÕůांमÅये िनमाªण
झाला आहे.


munotes.in

Page 29

29
लोकÿशासन व नव लोकÿशासन यातील भेद:
परंपरागत लोकÿशासन १९७० नंतर¸या काळात उदयास आलेला नव लोकÿशासनाचा
झालेला िवचार यातील मूलभूत ÖवŁपाचा फरक पुढील मुद्īां¸या आधारे सांगता येईल.

i. उĥेश:
परंपरागत लोकÿशासन व नव लोकÿशासनात उĥेशा¸या यासंदभाªत मूलभूत ÖवŁपाचा
फरक आढळून येतो िमतÓयय व कायªकुशलता ÿशासनात सुिनिIJत करणे हे परंपरागत
लोकÿशासनाचे ÿधान उिĥĶ आहे. तर नवलोक ÿशासनाने आपÐया लàयामÅये
सामािजक Æयाया¸या ÿाĮीसाठी कायªकुशलतेने बरोबर मीतÓययास ÿाधाÆय िदलेले आहे.

ii. ±ेý:
लोकÿशासन व नव लोकÿशासनात अËयास ±ेýासंदभाªतही मोठा फरक िदसतो.
पारंपाåरक लोकÿशासनात लोक ÿशासनाचा संकुिचत ŀĶीकोन ÿभावी िदसतो. जो
ÓयवÖथावादी ŀिĶकोनातून लोक ÿशासनास धोरण िøयाÆवयापय«तच पय«तच सीिमत
ठेवतो. नव लोकÿशासनाचा ŀिĶकोन माý अËयास ±ेýां¸या संदभाªत Óयापक आहे. Âयामुळे
नव लोकÿशासनाने आपली ÓयाĮी ,धोरण िनमाªण ते धोरण मूÐयांकनापय«त िवÖतृत केलेली
िदसते.

iii. स°ासंबंध:
पारंपåरक लोकÿशासन व नव लोकÿशासनात स°ा संबंधा¸या रचनेवłनही मूलभूत
Öवłपाचे भेद आढळतात पारंपाåरक लोकÿशासन केवळ ÓयवÖथापका¸या कायाªतच
ÿशासन मानते. लोकÿशासन माý सवªच काया«ना ÿशासकìय कायाªचा दजाª देतात व ही
कायª जनिहता¸या ŀĶीने अिनवायª आहेत असेही ÖपĶ करतात.

iv. राजकारण:
पारंपåरक लोकÿशासन व नव लोकÿशासनात राजकारण व ÿशासन संबंधा संदभाªतही वेग-
वेगळा ŀिĶकोण अिÖतÂवात असलेला िदसतो. पारंपाåरक लोकÿशासन राजकारण व
ÿशासन यां¸या अलगीकरणावर भर देते. तर नव लोकÿशासन माý राजकारण व ÿशासन
यां¸या एकìकरणास ÿाधाÆय देताना िदसते.

V. मूÐय व नैितकता:
पारंपåरक लोकÿशासन शाľीयते¸या कसोटीसाठी लोकÿशासनात मूÐय व नैितकता
सार´या बाबéना कोणतेही Öथान असता कामा नये अशी ठाम भूिमका घेते. नव
लोकÿशासन माý मूÐयांपासून लोकशासन तटÖथ राहóच शकत नाही असे ÖपĶपणे जाहीर
करते.

Vi. Öवłप:
पारंपाåरक लोकÿशासनाचे Öवłप हे साधारणतः संÖथागत व औपचाåरक Öवłपाचे
आढळते. नव लोकÿशासनाचे Öवłप माý संÖथागत व औपचाåरकते¸या तÂवा बरोबरच
अनौपचाåरकतेलाही सामावून घेताना िदसते. munotes.in

Page 30

30
Vii. आंतरिवīाशाखीय संबंध:
पारंपåरक लोकÿशासन इतर सामािजक शाľांशी फटकून वागत होते वा Âयाची भूिमका
काहीशी अलगतावादाची होती असे िदसते. लोकÿशासन याचा केवळ ÓयवÖथापनाशी
संबंध आहे. पारंपाåरक लोकÿशासनात ÿवाह ÿभावी होते. Âयामुळे लोकÿशासन हे एकाकì
असणारे शाľ अशी ओळख िनमाªण झाली होती. नव लोकÿशासनाने माý
लोकÿशासनाची एकाकì ओळख पुसून लोकÿशासन हे समकालीन ÿशासन असून Âयाचा
इतर सामािजक शाľांशी िनकटचा संबंध आहे हे ÖपĶ केले.

Viii. पåरभाषा:
पारंपåरक लोकÿशासन व नवलोकÿशासन यांची पåरभाषा ही िविभÆन आहे. पारंपåरक
लोकÿशासना¸या परीभाषेनुसार लोकÿशासनात केवळ शासकìय ÿशासना¸या कायाªचा
समावेश होतो तर नव लोकÿशासनवादी पåरभाषेत शासकìय ÿशासन कायाªबरोबरच
खाजगी ±ेýावर आधाåरत सावªजिनक सेवा, Öवयंसेवी संÖथाचे सावªजिनक कायª
इÂयादéचाही समावेश होतो.

ix. रचना:
पारंपåरक लोकÿशासन व नव लोकÿशासनाची रचनाही वेगवेगÑया तÂवांना ÿाधाÆय देणारी
आहे. लोकÿशासना¸या रचनेिवषयी पारंपाåरक लोकÿशासन व नव लोकÿशासनात
मूलभूत Öवłपाचे भेद आहेत. पारंपाåरक लोकÿशासन अिधकार परंपरे¸या तßवास व
क¤þीत Öवłपात ÿाधाÆय देते तर नव लोकÿशासन अगदी याउलट लविचक पदसोपान व
िवक¤िþत Öवłपा¸या रचनेस महßवाचे मानते.

१.२.४ सारांश
लोकÿशासन हे एक िवकिसत सामािजक शाľ आहे. Âयाचा िवकास िनरंतर चालू आहे.
१८८७ पासून १९७० चा कालखंड हा साधारणतः पारंपाåरक लोकÿशासनाचा कालखंड
मानला जातो. यात लोकÿशासन शाľाची पायाभरणी होÁयाबरोबरच Âया¸या
शाľीयतेवरही ÿijिचÆह उपिÖथत केले गेले, परंतु या संकटा¸या काळातूनही लोकÿशासन
पुÆहा शाľीयते¸या कसोटीवर उतरÁयास िसĦ झाले. शाľीयते¸या कसोट्यांचा अितरेक
होऊ लागÐयानंतर पारंपाåरक लोकÿशासनास आÓहान देणारी मूÐयवादी तŁणाई नव
लोकÿशासना¸या Öवłपात Óयĉ झाली. १९७० नंतरचा काळ हा नव ÿशासनाचा काळ
मानला जातो. नव लोकÿशासनवाīांनी लोकÿशासनाचा आशय अिधक समृĦ केला.
एकूणच लोकÿशानासही Âयामुळे अिधक Óयापकता व मानव क¤िþतता आली या िनÕकषाªÿत
आपण येतो.

१.२.५ आपली ÿगती तपासा
i. लोक ÿशासना¸या िवकासावर िनबंध िलहा. munotes.in

Page 31

31
ii. नव लोकÿशासन संकÐपना ÖपĶ करा.
iii. नव लोकÿशासनाचे मूलभूत आधार िलहा.
iv. पारंपाåरक व नवीन लोकÿशासनातील फरक पĶ करा.
v. नव लोकÿशासना¸या वैिशĶ्यांवर िटप िलहा.
vi. नव लोकÿशासन Ìहणजे काय? नव लोकÿशासना¸या उÂøांतीची चचाª करा.

संदभª सूची
i. काणे प. सी., ‘लोकÿशासन’, िवīा ÿकाशन, नागपूर, ÿथम आवृ°ी, जुलाई २००१.
ii. के. सागर, ‘लोकÿशासन’, के. सागर पिÊलकेशÆस, पुणे.
iii. बंग के. आर., ‘ तßवे आिण िसĦांत’, िवīा बुक पिÊलकेशÆस, औरंगाबाद, चौथी
आवृ°ी, जानेवारी २०१३.
iv. गुडगे-बेनके सुवणाª, ‘लोकÿशासन’, ÿशांत पिÊलकेशÆस, जळगाव, ÿथम आवृ°ी, जून
२०१५.

*****
munotes.in

Page 32

32
१.३ उदारीकरण, खाजगीकरण, जागितकìकरणा¸या
काळातील लोकÿशासन
घटक रचना
१.३.० उिĥĶे
१.३.१ ÿाÖतािवक
१.३.२ लोक िनवड ŀĶीकोण
१.३.३ नव लोकÓयवÖथापन
१.३.४ सारांश
१.३.५ आपली ÿगती तपासा
संदभª सूची

१.३.० उिĥĶे
लोकÿशासन हा सामािजकशाľ Ìहणून ÿÖथािपत झालेला एक अËयास िवषय आहे.
कोणÂयाही ²ान शाखेचा अËयास करताना िवशेषतः सामािजक शाľा¸या Öवłपात
एखाīा िवषयाचा अËयास करÁयासाठी िविशĶ ŀĶीकोनाचा Öवीकार करावा लागतो.
लोकÿशासन शाľाचा अËयास करताना ही िविवध ŀिĶकोन मांडले गेले आहेत. या
ŀिĶकोनामुळे लोकÿशासन िवषयाची ÓयाĮी समजÁयास मदत होते. Âया बरोबरच
लोकÿशासनाची भूिमका ÖपĶ होते. ŀिĶकोना¸या माÅयमातून अËयासक Âया-Âया
िवषया¸या नवनवीन तßवांची मांडणी करत असतात. Âयामुळे लोकÿशासना¸या
ŀिĶकोना¸या मांडणीतून लोकÿशासनाचे Öवłप व िवकास आपÐयासमोर उभा राहतो.
लोकÿशासन शाľात पारंपाåरक ŀĶीकोन व आधुिनक ŀिĶकोण अशी सवª सवªसाधारण
िवभागणी आढळते. १९४५ पूवê ºया ŀिĶकोनांची मांडणी लोकÿशासन शाľा¸या ŀĶीने
झाली ते पारंपाåरक ŀिĶकोन समजले जातात. तर १९४५ नंतर¸या ŀिĶकोनाना आधुिनक
ŀिĶकोन Ìहणून ओळखले जाते. Âयाच बरोबर ÿमाणकÖथापक वा आदशªवादी आिण
अनुभवािधिķत अशा दोन भागात ही लोकÿशासन शाľा¸या ŀिĶकोनाचे वगêकरण केले
जाते. आदशªवादी भागात मोडणार्या ŀिĶकोनानुसार लोकÿशासन कसे असावे यावर भर
िदलेला असतो. तर अनुभवािधĶीत वगाªत मोडणाöया ŀिĶकोनानुसार लोकÿशासनातील
िववरण, िवĴेषण यासार´या अनुभवजÆय बाबéचा िवचार केला जातो. मानवी जीवन ºया
ÿमाणात गितमान झाले Âया ÿमाणात लोकÿशासन ही गितमान करÁयासाठी ÿशासनात
कालसापे± अनेक ŀिĶकोन मांडले जातात. समकालीन उदारीकरण, खाजगीकरण व
जागितकìकरणा¸या ÿिøयेत समÖत मानवी जीवनाला सव«कषरीÂया ÿभािवत केलेले
िदसते. लोकÿशासनशाľही या ÿभावापासून अिलĮ राहó शकले नाही. याŀĶीने समकालीन
लोकÿशासनास लोकिनवड ŀिĶकोण व ÓयवÖथापना¸या कÐपनेने सवाªिधक ÿभािवत
केलेले िदसते. या ŀिĶकोण व संकÐपनांची मांडणी व अवलोकन आपण या ÿकरणातून munotes.in

Page 33

33
करणार आहोत, ºयामुळे लोकÿशासन शाľाचे Öवłप, अËयास±ेý िवकासािवषयी चा
आपला ŀिĶकोन अिधक ÖपĶ होÁयास मदत होईल अशी अपे±ा आहे.

१.३.१ ÿाÖतािवक
लोक िनवड ŀिĶकोण नव लोक ÓयवÖथापन या दोन संकÐपना उदारीकरण, खाजगीकरण
व जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने लोकÿशासनास िदलेÐया दोन महßवा¸या देणµया मानाÓया
लागतील. उदारीकरण, खाजगीकरण व जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने सवªच सामािजक
शाľांना आपÐया अËयास क±ा व मुलतÂवे तपासÁयासाठी ÿितबĦ केले. परंपरागत
संकÐपना व अËयास ±ेý मोठ्या ÿमाणात या खाऊजा ÿिøयेने ÿभािवत झाले होते.
यापूवê िÖथÂयंतरे व पåरवतªने मानवी समुदायाने अनुभवली होती माý खाऊजा धोरणाने
िदलेÐया व िनमाªण केलेÐया पåरवतªनाचा वेग तीĄ होता. हा वेग जगातील अनेक मानवी
समुदायांना पेलवला नाही. Âयांची भोवळ आÐयासारखी पåरिÖथती झालेली िदसते. तर या
वेगाने काही सामािजक शाľे ही मोडकळीस आणली. लोकÿशासन शाľाने माý खाऊजा
ÿिøयेस सकाराÂमक ÿितसाद देऊन आपÐया अंतरंगात या ÿिøयेस अनुłप संकÐपना व
तÂवांना सामावून घेतले व िसĦांत łपाने ÿकट केले. Âयामुळेच लोकÿशासन शाľ
खाऊजा ¸या लाटेत ही आपले अढळ Öथान अिधक भ³कम कłन उभे असलेले िदसते.
या संदभाªत लोक िनवड ŀिĶकोण व नव लोकÓयवÖथापन यांचे Öथान अनÆयसाधारण
आहे. Âयामुळे या संकÐपनाचा अËयास करणे महßवाचे ठरते.

१.३.२ लोक िनवड ŀĶीकोण
१९६० नंतर¸या काळात लोकÿशासन शाľात ºया नवीन संकÐपना व ŀिĶकोन ÿÖतुत
केले गेले Âयात लोक िनवड ŀिĶकोण हा एक महßवाचा ŀिĶकोन मानला जातो. ÿशासन व
राºया¸या ±ेýातील उपभो³Âयां¸या िहता¸या ŀĶीने पुनिनªधाªरण करणे हे लोक िनवड
ŀिĶकोनाचे मूलभूत तßव मानले जाते. लोकशाही व मानवतावाद या तßवांनी ÿेåरत झालेÐया
ÿशासकìय िवचारवंतांनी जनते¸या इ¸छेवर आधाåरत राºय िनद¥िशती ÿशासनाची जी
कÐपना मांडली; Âयाचे समाजशाľीय व आिथªक तकाªĬारे जे समथªन ÿÖतुत केले गेले
Âयातून खöया अथाªने लोक िनवड ŀिĶकोनाची मूळ तयार झाली व एक िसĦांत वा ŀिĶकोन
Ìहणून लोक िनवड ŀिĶकोन िवकिसत झालेला आपणास िदसतो. लोक िनवड
ŀिĶकोना¸या िवकासात व तािÂवक मांडणीत िवÆसेÆट ओÐůॉय यांचे योगदान सवाªिधक
महßवाचे मानले जाते. ओÐůॉय यांनी ‘Intellectual crises in American public
administration’ (अमेåरकन लोक ÿशासनात बौिĦक संकट) या úंथात ‘लोकतांिýक
ÿशासन’ नावा¸या संकÐपनेची मांडणी केली. या लोकतांिýक संकÐपनेचाच एक महßवाचा
पैलू Ìहणजे ‘लोक िनवड ŀिĶकोन’ होय. या ŀिĶकोनाने नोकरशाही¸या एकािधकारशाहीवर
ÿखर टीका कłन ‘िवखुरलेÐया ÿशासकìय अिधकारांचे ÿाłप’ ÿÖतुत केले. Âया ŀĶीने या
संकÐपनेचा अËयास करणे आवÔयक आहे.
munotes.in

Page 34

34
लोक िनवड ŀिĶकोनाची मूलभूत तÂवे:
लोक िनवड ŀिĶकोनाची मूलभूत तÂवे पुढीलÿमाणे मांडता येतील.
i. ÿशासकांमÅये लोकिभमुखतेचा अभाव:
लोक िनवड ŀिĶकोण राºयकत¥ व ÿशासक यांना आरोपी¸या िपंजöयात ÿामु´याने उभा
करतो. लोक िनवड ŀिĶकोनानुसार राºयकत¥ व ÿशासन यांचे Öवłप हे लोकोिभमुख नसते
तर हे दोÆही घटक Öविहता¸या ÿेरणेनेच कायªरत असतात.
ii. राजकारण व ÿशासनातील समÆवयाचा आधार Öवाथª:
लोक िनवड ŀिĶकोना नुसार आपणास राजकारण व समÆवय यात मोठ्या ÿमाणात जो
समÆवय आढळून येतो Âयाची ÿेरणा ही जनकÐयाण नसून Âया समÆवयाचा मूलभूत आधार
Öवाथª हाच िदसतो. कारण वाÖतवात राजकारण आिण ÿशासन एक दुसर्यास
िटकिवÁयासाठी व परÖपरां¸या िहतांचे पोषण करÁयासाठी कायªरत असतात.

iii. नोकरशाही अनुÂपादन:
लोक िनवड ŀĶीकोण नोकरशाही¸या सावªजिनक ±ेýातील मĉेदारीवर ÿामु´याने टीका
करतो. या ŀिĶकोनानुसार नोकरशाही आपले ±ेý व स°ा अनावÔयकåरÂया वाढवीत जाते
व Âयामुळे नोकरशाहीस अनुÂपादकते¸या दोषाची लागण होते.

iv.राजकìय संÖथा व ÿशासकìय अिभकरणांवरील मयाªदांसाठी आúही:
लोक िनवड ŀĶीकोण राजकìय संÖथा ÿशासकìय अिभकरणां¸या अिनब«ध Öवłपास
नाकारतो. लोक िनवड ŀिĶकोनानुसार राजकìय संÖथा व ÿशासकìय अिभकरणां¸या
Öथापनेमागे िनिIJत िसĦांत व तकाªची िनतांत आवÔयकता असून या तकª व िसĦांताचा
मु´य रोख राजकìय संÖथा व ÿशासकìय अिभकरणांना मयाªिदत ठेवÁया¸या ŀĶीने
असावा.

v. उपयोिगतेची मागणी:
लोक िनवड ŀिĶकोण Óयĉì अिधकािधक उपयोिगतेची मागणी करते. हे गृहीतक
Öवीकारतांना िदसतो. लोक िनवड ŀिĶकोना¸या मते जर Óयĉìजवळ योµय Âया सूचना
असतील व Âयाची आवड िनरंतर रािहली तर ती Óयĉì तकªपूणª Öवłपात िनणªय घेते व
कायªरत होते Âयामुळे Óयĉì अिधकािधक उपयोिगते¸या þुĶीने कायम आúही राहते.

Vi. नोकरशाहीची अ±मता:
लोक िनवड ŀिĶकोनानुसार ÓयवसायानुŁप पदानुøमे यात ÓयविÖथत एक स°ासंपÆन
नोकरशाही नागåरकां¸या पसंती व नापसंती यावर आधाåरत सेवा पूणª करÁयात असमथª
ठरते. तसेच या ŀĶीने िनमाªण होणाöया आÓहानांचा सामना करÁयातही नोकरशाहीचे
िवīमान ÿितमान अ±म ठरते.


munotes.in

Page 35

35
Vii. ÿशासकìय संÖथांचा आधार लोकŀĶ्या असावा:
लोक िनवड ŀिĶकोना¸या मते सावªजिनक ÿशासकìय संÖथां¸या माÅयमातून सावªजिनक
िहताची खöया अथाªने पåरपुतê होऊ शकते. परंतु या संÖथा जनते¸या इ¸छा व तावडीतून
अिवÕकृत होणे गरजेचे आहे तरच Âया सावªजिनक िहताची पåरपूतê कł शकतील. Âयासाठी
लोक िनवड ŀिĶकोण ÿशासना बाĻ असणाöया संÖथां¸या जसे जÆम िदलेÐया Öवयंसेवी
संÖथा, सावªजिनक मंडळे यां¸या Öथापनेस ÿोÂसाहन देÁयाचा आúह धरतो. या ŀĶीने
अिधकारांचे अिधकािधक िवक¤þीकरण असावे असे लोक िनवड ŀिĶकोना¸या
पुरÖकरÂयांना वाटते.

Viii. लोकिहत हाच राºयाचा आधार असावा:
लोकÿशासन हे मूलतः कÐयाणकारी राºयाचे अपÂय आहे. लोक िनवड ŀिĶकोनानुसार
राºय व ÿशासन यांचे मु´य कायª लोकिहत करणे हेच असावे. मूलतः राºय हे साÅय नसून
Óयĉé¸या िहताची पूतê करÁयाचे ते एक साधन माý आहे हे िवसरता कामा नये. लोक
िनवड ŀिĶकोना¸या मते ‘राºय हे मानवा¸या चांगÐया जीवनासाठी िनमाªण झाले असून हे
मानवी जीवन अिधक चांगले व समृĦ करÁयासाठी िटकून आहे’ हा ॲåरÖटॉटलचा िवचार
राºयाने ÿÂय±ात आणणे गरजेचे आहे.

ix उ°रदाियÂव व लोकसहभागास ÿाधाÆय:
लोक िनवड ŀिĶकोण राºय व ÿशासना¸या उ°रदाियतÂवास व ÿशासना¸या ÿÂयेक
Öतरावरील लोकसहभागास ÿाधाÆय देतो. लोक िनवड ŀिĶकोना¸या मते सरकारने ÿÂयेक
खचª आिथªक िसĦांता¸या आधारे करावा व Âयासाठी पूणªतः उ°रदायी रहावे. Âयाचÿमाणे
सरकारने गैर योजनांसाठी होणारा अिधकचा खचª टाळून ÿशासना¸या ÿÂयेक Öतरावर
सहभाग िनश्िचत करावा.

सारांश, लोक िनवड ŀिĶकोन हा नाव लोकÓयवÖथापन वादाशी जवळीक साधणारा
ŀिĶकोन असून तो एक ÿकारे नाव लोकÓयवÖथापनाची पाĵªभूमी तयार करताना िदसतो.

लोक िनवड ŀिĶकोनाची वैिशĶ्ये:
लोक िनवड ŀिĶकोना¸या वरील मूलभूत तßवां¸या आधारे आपणास लोक िनवड
ŀिĶकोनाची काही मूलभूत तÂवे पुढीलÿमाणे मांडता येतील.
i. लोक िनवड ŀिĶकोन राºया ऐवजी Óयĉìस क¤þÖथानी ठेवतो.
ii. लोक िनवड ŀिĶकोण नोकरशाही िवरोधी व कायªकुशलता समथªक आहे.
iii. लोक िनवड ŀिĶकोण ÿशासकìय िनणªयां¸या आिथªक तकªसुसंगतीवर भर देतो.
iv. लोक िनवड ŀिĶकोण सावªजिनक खचाªतील सुिनIJीतता व खचाªचे Öवłप सावªजिनक
असावे यासाठी आúही आहे.
v. लोक िनवड ŀिĶकोन राºय व ÿशासनास मयाªिदत कłन बाजार ±ेýा¸या िवÖतारास
ÿाधाÆय देतो. munotes.in

Page 36

36
vi. लोक िनवड ŀिĶकोण राजकìय व ÿशासकìय अशा दोÆही पातÑयांवर
िवक¤þीकरणा¸या तßवास माÆयता देतो.
vii. लोक िनवड ŀिĶकोण ÿशासकìय संÖथाचा मूलाधार लोक इ¸छा असावा असे
ÿितपादन करतो.
viii. लोक िनवड ŀिĶकोना¸या मते जनतेशी संबंिधत सेवांमÅये ही Óयावसाियक ŀĶीकोन
बाळगावा.

लोक िनवड ŀिĶकोण ÿशासनात मूÐयांना महßवपूणª Öथान असावे हे माÆय करतो.

लोक िनवड ŀिĶकोना¸यामते जनते¸या िहता¸या ŀĶीने ÿशासनाचे िनरंतर आधुिनकìकरण
अÂयावÔयक आहे.

लोक िनवड ŀिĶकोन ÿशासनातील िवशेषीकरनास ÿाधाÆय देतो.

लोक िनवड ŀिĶकोना¸या मते राजकारण व ÿशासन हे िभÆन नसून या दोहŌमÅये अंतर
संबंिधत रचना आहेत. लोक िनवड ŀिĶकोन लोकÿशासनास राजकारणा¸या अंतगªत
मानतो.

लोक िनवड ŀिĶकोनाने केलेÐया सूचना / िशफारशी:
लोक िनवड ŀिĶकोन ÿशासनास अिधकािधक लोकािभमुख करÁयासाठी ÿामु´याने पुढील
ÿमाणे िशफारशी करतो.
i. राजकìय Óयĉéना सदसिĬवेकास अनुसłन ÿाĮ झालेले अिधकार सरकार¸या एकूण
भूिमकांची ÓयाĮी मयाªिदत करावी.
ii. सावªजिनक ±ेýातील सरकारची मĉेदारी कमी कłन वÖतू व सेवां¸या पुरवठ्यासाठी
िवक¤þीकरणा¸या तÂवा आधारे िविवध संÖथांची Öथापना करावी.
iii. िवखुरलेले अिधकार व Öपधाª तßवांवर सरकारी संघटनांची उभारणी करावी.
iv. ÿशासकìय कायाªवर संिवधानाचे िनयंýण ÿÖथािपत करावे.
v. सरकारी संघटनांची जनतेÿती बांिधलकì वृिĦंगत कłन राजकìय पुढारी व नोकरशहा
यांचे अिधकार माý मयाªिदत ठेवावेत.
vi. ÖपधाªÂमक वातावरणास बाजारÓयवÖथेत ÿोÂसाहन देऊन शासन संÖथेचे िनयंýण
सÐलागारा¸या Öवłपात मयाªिदत ठेवावे.
vii. िश±ण व आरोµय सेवांचे ही शासनाने श³यतोपर खाजगीकरण करावे.
viii. शासनसंÖथांचे एकूण आकारमान लहान Öवłपाचेच असावे.
ix. सावªजिनक ±ेýातील खचª कमी कłन सावªजिनक ±ेýात ही ÖपधाªÂमकतेस चालना
īावी. munotes.in

Page 37

37
लोक िनवड ŀिĶकोनाणे मांडलेली िवरोधी तÂवे:
लोक िनवड ŀĶीकोण ÿामु´याने पुढील बाबéना ÿकषाªने िवरोध करतो.
i. क¤þीकृत ÿशासकìय ÓयवÖथा:
लोक िनवड ŀिĶकोन आÂयंितक क¤þीकृत ÿशासकìय ÓयवÖथेस कĘर िवरोध कłन
िवक¤िþत ÓयवÖथेचे ÿबळ समथªन करतो.
ii. अिधकार पद परंपरेचे तÂव:
लोक िनवड दुĶीकोन संघटने¸या पदसोपानाÂमक रचनेस नाकाłन Âयाऐवजी ‘मॅिů³स
संघटन’ या पĦतीस लोकतांिýक ÿशासना¸या ŀĶीने आवÔयक मानतो.
iii. नोकरशाहीस िवरोध:
लोक िनवड ŀिĶकोनाने सवाªिधक िवरोध नोकरशाही¸या ÿाłपास केलेला िदसतो. िवÆस¤ट
ओÖůाम यासंदभाªत Ìहणतात,’ लोकशाही संरचना आवÔयक आहे परंतु उÂपादक व
ÿÂयु°रकारी लोकसेवा अथªÓयवÖथेसाठी पयाªĮ नाही’.
iv. राजकारण व ÿशासन िवभाजन:
लोक िनवड ŀिĶकोण राजकारण व ÿशासनात िवभाजन आहे हे माÆय करत नाही व उलट
या दोहोत आंतरसंबंधाचे जाळे असते असे ÿितपादन करतो.
V. राºया¸या सवō¸चतेस िवरोध:
लोक िनवड ŀिĶकोन राºयाची सवō¸चता नाकाłन Óयĉì¸या सवō¸चता ÿÖथािपत करतो.
Vi. राºया¸या एकािधकारतेस िवरोध:
लोक िनवड ŀĶीकोन राºया¸या एकािधकारतेस नकार देतो व बाजार ÓयवÖथे¸या
ÖवातंÞयाचे समथªन करतो.

सारांश, लोक िनवड ŀĶीकोन हा उदारीकरण, खाजगीकरण व जागितकìकरणा¸या या
काळातील एक महßवाचा ŀिĶकोन असून लोकÿशासन शाľा¸या अËयासाची क±ा या
ŀिĶकोनामुळे अिधक Óयापक बनली आहे. Âयाचबरोबर या अËयासास एक वेगळा पåरÿे±
ÿाĮ झाला आहे. लोक िनवड ŀिĶकोनाने नवलोक ÓयवÖथापनाची ही एक ÿकारे पाĵªभूमी
तयार केली आहे. आज या लोक िनवड ŀिĶकोना¸या माÅयमातूनच राजकìय नेते,
नोकरशहा, िहतसंबंधी गट, राजकìय प±, शासन संÖथा आपÐया कायाªची िनिIJती करताना
िदसतात, ºयातून लोक सहभागाचा Öथर हा शासन व बाजार अशा दोÆही ÓयवÖथाÂमक
पातळीवर उंचावताना व िवÖतारताना िदसतो आहे.

१.३.३ नव लोकÓयवÖथापन
१९८० ¸या दशकात लोकÿशासनात पारदशªकते¸या ŀĶीने जे øांितकारी बदल घडून
आले Âयात नवलोक ÓयवÖथापन या संकÐपनेचे योगदान महßवाचे आहे. उदारीकरण,
खाजगीकरण व जागितकìकरणाची ÿिøया ºया ÿमाणात िवÖतारत गेली Âया ÿमाणात नव munotes.in

Page 38

38
लोक िनवड व नव लोक ÓयवÖथापनाचे Öथान ही वृिĦंगत होत गेÐयाचे िदसते. पारंपाåरक
लोकÿशासन हे कायªशीलता, िवशेषीकरण, क¤þीकरण व पदसोपान परंपरे¸या तßवांना
ÿाधाÆय देणारे होते. पारंपाåरक लोकÿशासनातील रचनाÂमक संकÐपना वर मॅ³सवेबर व
Âया¸या समथªक िवचारÿवाहाचा मोठा ÿभाव होता. नव लोकÿशासनाने माý वेबर ÿिणत
िसĦांतांना टीकेस पाý ठरले. ÿशासना¸या रचनेत नÓया मूÐय व तÂवांना सामावून घेÁयाची
िनकड ÿÖतुत केली. नव लोकÿशासनाने ÿशासकìय रचने¸या ŀĶीने जे ÿाłप ÿÖतुत केले
Âयात नव लोकÓयवÖथापनाचे तÂव महßवाचे आहे. नव लोकÓयवÖथापनाने शाľीय
ÓयवÖथापना¸या पारंपाåरक ÿितमानाचे मूÐयमापन कłन हे दाखवून िदले कì ,वेबर ÿिणत
ŀिĶकोनामुळे सावªजिनक संÖथा Óयिĉिनरपे±, कठोर व यांिýक बनÐया आहेत. Âयामुळे
संघटनाÂमक उिĥĶपूतêसाठी कायª±म ÓयवÖथापन व ÿभावी उÂपादन ÿिøया राबवणे श³य
होत नाही. वेबर ÿिणत ŀिĶकोनातील मयाªदांवर मात करÁयासाठी १९८० ¸या दशकात
लोकÿशासनात अनेक ŀिĶकोन पुढे आले ºयानी मानवी ÿेरणा, कायª±मता, सावªजिनक
धोरणाची िनिमªती व Âयाची अंमलबजावणी ÓयवÖथापनावर नÓयाने भाÕय केले. नÓयाने पुढे
आलेÐया ŀिĶकोनाने यासंदभाªत ल± क¤िþत कłन वाÖतवात असणाöया समÖयांवर
ÿशासनाचे ल± वेधून घेतले ºयामुळे वेळेचा अभाव, मािहती संकलनातील अडथळे या
सार´या तÂसम समÖया ŀĶीपथात आÐया. लोकÿशासनात िनमाªण झालेले हे नवे ŀिĶकोन
रचनाÂमकतेपे±ा लोकािभमुखतेस ÿाधाÆय देणारे आहेत. Âयासाठी अनुकूल िवक¤þीकरण,
बदलÂया व Öथािनक गरजां¸या पåरपूतêसाठी आवÔयक असणारी लविचकता व
पारदशªकता यांना मÅयवतê Öथान देÁयात आले आहे. या ŀĶीने नव लोकÓयवÖथापनाचा
अËयास करणे आवÔयक ठरते.

नव लोकÓयवÖथापनाचे मूलभूत घटक:
नव लोकÓयवÖथापन हे शाľीय ÓयवÖथापनावरील टीका आहे. या ŀिĶकोनाने वेबरो°र
नÓया ŀिĶकोनास अवकाश ÿाĮ कłन िदला आहे. ÂयाŀĶीने Âयाचे पारंपåरक ŀिĶकोनापे±ा
असणारे वेगळेपण व मूलभूत घटक पुढीलÿमाणे सांगता येतील.

i. राजकारण व ÿशासनाची िĬशाखाøमता चुकìची:
वेबेåरयनो°र काळात िनमाªण झालेला ŀिĶकोण राजकारण व ÿशासन या िĬशाखाøमास
अकायª±म व अवाÖतव मानतो. धोरण तयार करÁयाचे व Âयाची अंमलबजावणी करÁयाचे
असे कÈपे िनमाªण होणे हे ÿशासनात अकायª±मता, कठोरता या दोषांना िनमाªण करÁयास
कारणीभूत ठरते असे या ŀिĶकोनाचे समथªक मानतात.

ii. अवाÖतव बुिĦÿामाÁयास िवरोध:
मॅ³सवेबर व तÂसम ÿशासकìय िवचारवंतांनी ÿशासनाची जी ÿितमाने िवकिसत केली
Âयातून एक ÿकारे तकª शĉì¸या कÐपनेला मुĉ वावर िमळाला. परंतु या ŀिĶकोनाचे ÿवĉे
ÿÂयेक ÿijास तकªशĉì लावून ताणने Óयवहायª नसते हे ÖपĶ करतात. Âया ऐवजी ते बांिधल
बुĦीÿामाÁयाचे तÂव ÿÖतुत करतात.

munotes.in

Page 39

39
iii. अिधकार पद परंपरे¸या तÂवाची पुनरªचना:
वेबरÿिणत ŀिĶकोण ÿशासन ÓयवÖथापनात अिधकार पद परंपरे¸या तßवास क¤þÖथानी
ठेवून क¤þीककरणा¸या तÂवास ÿाधाÆय देतो. माý हा ŀिĶकोण पदसोपान परंपरेची
पुनरªचना करÁयाची आúही मांडणी करतो. बदलÂया काळात कायª±म ,उÂपादन±म व
नावीÆयपूणª संघटनाÂमक रचनेसाठी अिधकार पदपरंपरा तßवाची पुनरªचना अÂयावÔयक
असÐयाचे या ŀिĶकोनाचे समथªक सांगतात.

iv. संघटनेची कठोर व िनयमबĦ रचना अयोµय:
हा ŀĶीकोण कठोर, िनयमबĦ, लोकशाही Öवłपा¸या रचना ÿशासना¸या कायª±मते¸या व
एकूण Åयेयपूतê¸या ŀĶीने फारÔया योµय नसतात हे ÖपĶ करतो. या ŀिĶकोनानुसार
Åयेयपूतê व कायª±मतेकåरता कठोर िनयमबĦते पे±ा कायाªचे समाधान व कायाªची संधी
उपलÊध असणे अिधक उपयुĉ ठरते.

V. सावªजिनक सेवकांकडून सावªजिनक िहत घडतेच असे नाही:
सवªसाधारणतः सावªजिनक ÿशासना¸या माÅयमातून सावªजिनक िहत साÅय होते असे
मानले जाते. कारण सावªजिनक ÿशासनाचा ÿधान हेतू जनकÐयाण हाच असतो. वाÖतवात
माý सावªजिनक सेवक वा ÿशासकां¸या हातून सावªजिनक िहत साÅय होतेच असा
सावªजिनक अनुभव माý आपणास येत नाही. कारण सावªजिनक ±ेýातील ÿशासक वगª हा
सावªजिनक िहता ऐवजी Öविहतसंबंधाचीच काळजी अिधक घेतात हे हा ŀिĶकोन िनदशªनास
आणून देतो.

नव लोकÓयवÖथापनाची मूलभूत वैिशĶ्ये:
नव लोकÓयवÖथापन ही संकÐपना पुढील वैिशĶ्यां¸या आधारे अिधक ÖपĶ करता येईल.

i. खाजगीकरणास ÿाधाÆय:
पारंपाåरक रचनेत सावªजिनक िहताकåरता सावªजिनक ±ेýास ÿाधाÆय िदले जात होते. नव
लोकÓयवÖथापन माý खासगी ±ेýातील तंýाचा सावªजिनक संÖथासाठी उ¸च दजाª¸या सेवा
देÁयाकåरता ÿोÂसाहन देते. Âयासाठी नव लोकÓयवÖथापनाचे समथªक ÓयवÖथापकìय
Öवाय°ता देÁयाचा आúह धरतात.

ii. गुणव°ा मूÐयमापन िनद¥शांकाचा अंगीकार:
नव लोकÓयवÖथापनात ÿÂय± कायª व सेवे¸या गुणव°ा मापनाकåरता कायª मूÐयमापन
िनदशªकाचा वापर करÁयास सुचवले आहे. Âयासाठी क¤þीय Öतरावłन Öथािनक
पातळीकडे जबाबदाöयांचे िवतरण Óहावयास हवे, कामा¸या Öवłपात अिधक लविचकता
असावी अशी ही मांडणी नव लोक ÓयवÖथापक करतात. एक ÿकारे नागåरकांकडे सिøय
úाहक Ìहणून नव लोक ÓयवÖथापन पाहतात.


munotes.in

Page 40

40
iii. मानवी व तांिýक संसाधनां¸या वापरास ÿाधाÆय:
नव लोक ÓयवÖथापन हा ŀिĶकोण कायª±म ÓयवÖथापकìय नेतृÂवासाठी पूरक वातावरण
िनमाªण करÁया¸या मागाªतील एक ÿमुख अडथळा Ìहणून अिधकार पदपरंपरे¸या तßवास
नाकारतो, व Âयाऐवजी ÿशासकìय भरतीत गुणव°ा, कतªबगारी व वैिवÅयपूणªता यास
ÿाधाÆय देऊन व Âयास योµय ÿिश±ण उपलÊध कłन मानवी व तांिýक संसाधनांचा वापर
करÁयास ÿाधाÆय देतो.

iv. ÿोÂसाहन व उ°रदाियÂवाचा समÆवय:
नव लोकÓयवÖथापनात ÿोÂसाहन व समÆवय या तßवास अनुकूलता दशªिवÁयात आली
आहे. Âयासाठी उÂपादन ÿिøयेत वैयिĉक जबाबदारीचे तßव मानले जाते व यशÖवी
कायªपूतêनंतर Âयास आिथªक Öवłपात ब±ीसही ÿदान करावे असे हा ŀिĶकोन सुचवतो.

V. िबगर शासकìय संÖथांचा सहभाग:
नव लोक ÓयवÖथापनात सावªजिनक ±ेýातील सेवांकåरता शासकìय ±ेýावर िवसंबून
राहÁयाऐवजी िश±ण, आरोµय यासार´या सावªजिनक ±ेýातील सुिवधांसाठी िबगर
शासकìय संÖथांचा व Öवयंसेवी संÖथांचा सहभाग ÿाधाÆयशील असÐयाचे माÆय करÁयात
आले आहे.

एकंदरीत आिथªक तािकªकता व कायªशीलता हे नव लोक ÓयवÖथापनाचे सूचक शÊद
आहेत. पारंपाåरक लोकÿशासनातील क¤þीभूत रचना ताठर Öवłपा¸या पद सोपानास
नाकाłन Âया अिधक पारदशê बनÁयाचे महßवाचे कायª नव लोक ÓयवÖथापनाने पार पाडले
आहे. Âयाकåरता नव लोक ÓयवÖथापन सावªजिनक ±ेýावर पूणªतः िवसंबून राहÁया¸या
धोरणास ÿितवाद कłन सावªजिनकिहताÖतव िबगर शासकìय संÖथां¸या सहभागासही
ÿाधाÆय देÁयाची गरज ÿितपादन करते. ÿशासकìय कायाªत कायªशील वातावरणाची
िनिमªती करÁयात पदसोपानाचे तÂव अडथळा असून Âया ऐवजी ÿशासन कायाªत ÿोÂसाहन
व उ°रदाियÂवा¸या तÂवाचा समÆवय साधत मानवीय व तांिýक संसाधनाचा पुरेपूर वापर
करÁयाचा आúह नव लोक ÓयवÖथापनात धरलेला िदसतो.

१.३.४ सारांश
लोक िनवड ŀिĶकोण व नव लोक ÓयवÖथापन हे नवलोक ÿशासनातील महßवाचे ŀिĶकोण
आहेत. खाजगीकरण, उदारीकरण व जागितकìकरणाने िनमाªण केलेÐया अवकाशात
लोकÿशासन शाľाने या ŀिĶकोना¸या माÅयमातून जो ÿितसाद िदला Âयातून या दोन
संकÐपना ÿामु´याने पुढे आÐया. १९८० नंतर ¸या दशकात नव लोकÿशासनात ºया-
ºया संकÐपना िनमाªण झाÐया Âया संकÐपनांनी पारदशªकता, बांिधलकì व मूÐय यांना
ÿाधाÆय देत लोक सहभागा¸या तÂवास क¤þीय Öथान ÿदान केलेले िदसते. लोक िनवड
ŀĶीकोण नव लोक ÓयवÖथापन या दोÆही ŀिĶकोनामुळे लोकÿशासनाची अËयास क±ा
अिधक िवÖतारली. लोकÿशासनाचा आशय अिधक संपÆन व सजीव बनला व munotes.in

Page 41

41
लोकÿशासन खाजगीकरण, उदारीकरण व जागितकìकरणा¸या ÿिøयेने िनमाªण केलेÐया
आÓहानांचा मुकाबला करÁयासाठी अिधक तÂपर व स±म बनले या िनÕकषाªÿत आपण
येतो.

१.३.५ आपली ÿगती तपासा
i. लोक िनवड ŀिĶकोन ही संकÐपना ÖपĶ करा.
ii. लोक िनवड ŀĶीकोनाचे मूलभूत तÂवे सिवÖतर िलहा.
iii. लोक िनवड ŀĶीकोण कुठÐया घटकांना िवरोध करतो ते ÖपĶ करा.
Iv. लोक िनवड ŀिĶकोनाची वैिशĶ्ये िलहा.
v. नव लोक ÓयवÖथापन संकÐपना ÖपĶ करा.
vi. नव लोक ÓयवÖथापन संकÐपनेची मूलभूत वैिशĶ्ये ÖपĶ करा.
vii. नव लोक ÓयवÖथापन संकÐपनेवर िनबंध िलहा.
viii. नव लोक ÓयवÖथापन यावर टीप िलहा.
ix. लोक िनवड ŀĶीकोण यावर टीप िलहा.

संदभª सूची
i. बंग के. आर. ‘लोकÿशासन तßवे आिण िसĦांत’, िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद,
चौथी आवृ°ी, जानेवारी २०१९.
ii. गुडगे बेनके सुवणाª, ‘लोकÿशासन’, ÿशांत पिÊलकेशÆस, जळगाव, ÿथम आवृ°ी, जून
२०१५.
iii. महाजन िवराज, वेÐहाळ, मेľी, ‘लोकÿशासन’, िटच मॅ³स पिÊलकेशÆस, २०१६.


***** munotes.in

Page 42

42
घटक २
ÿशासनाचे िसĦांत
२.१ शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांत - एफ डÊलू टेलर.

घटक रचना
२.१.१ उिĥĶ्ये
२.१.२ ÿÖतावना
२.१.३ शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांत - एफ डÊलू टेलर.
शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांताचे मु´य सूý
टेलर¸या शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांताचे आधार/ तÂवे
टेलर¸या शाľीय िसĦांताची वैिशĶये
टेलर¸या कायªपĦती
२.१.४ िसĦांताचे मूÐयमापन
२.१.५ सारांश
२.१.६ आपली ÿगती तपासा
२.१.७ संदभªúंथ

२.१.१ उिĥĶये
१) एफ डÊलू टेलर यां¸या शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांताची ओळख कłन घेणे.
४) लोकÿशासना¸या सैĦिÆतक जडणघडणीत टेलर यांचे योगदान समजून घेणे.

२.१.२ ÿÖतावना
लोकÿशासन हा िवषय सामािजक शाľातील एक महÂवाचा िवषय असून, तो राºयशाखेचा
एक उपशाखा आहे. कोणÂयाही िवषयाला शाľीय Öवłप ÿाĮ होÁयासाठी Âया िवषया¸या
अËयासासाठी िविशĶ शाľीय अÅययन पĦतीचा अवलंब करावा लागतो. ÿशासनाची
काही सावªिýक कामे असतात. कोणÂयाही समाजामÅये, पåरिÖथतीमÅये ÿशासनाची तßवे
अिÖतßवात असतात, Âयांना ÿशासनाची 'मूलभूत तßवे' िकंवा 'िसĦांत' असे Ìहटले जाते.

ÿशासकìय िसĦांताचे Öवłप िवकसनशील, अÖथायी, लविचक आहे. नैसिगªक शाľां¸या
तुलनेत लोकÿशासना¸या िसĦांताचे Öवłप िवĵसनीय, Öथायी, सावªिýक - सावªकािलक
नाही. लोकÿशासन हे सामािजक शाľ असÐयाने Âयात सातÂयाने बदल होत असतात.
munotes.in

Page 43

43
राºयाचे बदलते Öवłप व कायª±ेýामुळे लोकÿशासना¸या िसĦांतातही कालानुłप बदल
झाले आहेत. लोकÿशासना¸या परंपरागत िसĦांताचे महßव कमी होऊन नवीन िसĦांताचे
महßव वाढले आहे. काळानुसार लोकपसंती, नवलोकनÓयवÖथापनासार´या नवीन
संकÐपना, िसĦांत वापरले जात आहेत.

लोकÿशासना¸या िसĦांताचा उदय आिण िवकास ÿामु´याने १९ Óया शतकानंतर आिण
४० Óया शतकात घडून आला. Ðयुथर गुिलक, हेʼnी फेयोल, टेलर, मॅ³स वेबर, टाÐटन
मेयो, चेÖटर बनाªडª, सायमन, मॅकúेगर, Āेड रéµस या िवचारवंतां¸या रचनांमÅये
ÿशासना¸या िसĦांताचा उÐलेख सापडतो.

ÿामु´याने िसĦांत Ìहणजे िवचारवंतांनी एखाīा िवषयावर केलेले सखोल िचंतन.
वेगवेगÑया िवचारवंतां¸या िचंतनातून िविवध िसĦांत आकारास येतात. लोकÿशासना¸या
±ेýातही िविवध िवचारवंतांनी संघटना, समूहाचा अËयास कłन िसĦांता¸या माÅयमातून
आपले िवचार मांडले आहेत.

२.१.३ शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांत
शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांत हा लोकÿशासनातील एक महßवाचा िसĦांत आहे. या
िसĦांताचा उदय िह औīोिगक ±ेýातील एक अÂयंत महßवाची घटना समजली जाते.

१९ Óया आिण २०Óया शतकात ²ान, िव²ान, तंý²ाना¸या तसेच समाजा¸या अनेक
±ेýांमÅये øांितकारी पåरवतªन घडून आले. शाľीय ÓयवÖथापने¸या ±ेýातही आमूलाú
øांती घडून आली. या øांतीचा ÿारंभ अमेåरकेत झाला. या øांतीमुळे ÓयवÖथापना¸या
±ेýात औīोिगक संघटनां¸या ÓयवÖथापनातं आमूलाú सुधारणा घडून आÐया. पिहÐया
महायुĦानंतर औīोिगक ±ेýात साधनसामúीची वाढती कमतरता, वाढती Öपधाª आिण
उīोगां¸या ÓयवÖथापनेतील गुंतागुंत इÂयादéमुळे कायª±म अशा ÓयवÖथापनशाľाची गरज
जाणवू लागली. याच गरजेतून शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांत आकारास आला. अिधकािधक
कायª±मता व Âयाचा पåरणाम Ìहणून वेळ, साधनांची बचत याची हमी देत या िसĦांताने
ÓयवÖथापनाची पुनÓयाª´या करÁयाचा ÿयÂन केला. कायªपĦतीचे ÿमाणीकरण, कामा¸या
पåरिÖथतीत सुधारणा या बाबéबरोबरच एकूण उÂपादकतेसाठी ÓयवÖथापक वगाªला समान
रीतीने जबाबदार ठरवणे अशा िविवध सुधारणांĬारे या िसĦांताने जुनी ÓयवÖथापक -
कामगार संबंधावर आधाåरत औīोिगक संबंध मोडीत काढून øांितकारक बदलांचा ÿÖताव
मांडला. शाľीय तंý²ाना¸या वापराने उīोगातील उÂपादकता वाढेल पåरणामी कामगार,
कमªचाöयां¸या उÂपÆनात वाढ होईल आिण Âयां¸यातील संघषªही कमी होतील.
ÓयवÖथापनाला िनिIJतच Âयाचा फायदा होईल असा िवचार या िसĦांताने मांडला.

एफ डÊलू. टेलर यांना शाľीय िसĦांताचे जनक मानले जाते. संघटने¸या
ÓयवÖथापनाबाबत अÂयंत शाľशुĦ िवचार Âयांनी मांडले. परंतु शाľीय ÓयवÖथापन या munotes.in

Page 44

44
संकÐपनेचा वापर ÿथमतः १९१० मÅये लुई āेिÁडस या िवचारवंताने केला माý टेलरने
Âयाची सुÓयविÖथत Öवłपात मांडणी केली. टेलर¸या मते ÓयवÖथापन हे एक खरे शाľ
असून, ते सुिनिIJत िनयम, पĦती व िसĦांतावर आधाåरत आहे. ÿशासनात, ÿÂयेक
Óयवसायात काम करÁयाचा एक सवō°म मागª असतो. पåरिÖथतीचा अिधकािधक फायदा
कłन घेÁयासाठी हा सवō°म मागª शोधणे हे ÓयवÖथापकाचे ÿमुख उिĥĶ असले पािहजे.
ÿशासनात कायª±मता कशी िनमाªण करता येईल याचा अËयास शाľीय पĦतीने केला
पािहजे. शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांताला 'टेलरवाद' असेही Ìहटले जाते.

टेलरने आपले शाľशुĦ िवचार ‘A Peace Rate System’ (1895), ‘Shop
Management’ (1903), ‘Art Of Cutting Metals’ (1906), Principle Of
Scientific Management’ (1911) या úंथात मांडले आहेत.

टेलरनंतर एस एल कांट, एच इमरसन, िगÐāेथ, एस ई थॉमसन, यांनीही ÓयवÖथापकìय
िसĦांता¸या िवकासात योगदान िदले आहे.

शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांतचे मु´य सूý:

टेलर Óयवसायाने इंिजिनयर होते. Âयांनी आपÐया अनुभवा¸या आधारे शाľीय ÓयवÖथापन
िसĦांत मांडला. Âयां¸या ÿÂयेक कायाªत शाľीय ŀĶीकोनाचा समावेश असे. Âयां¸या मते
ÓयवÖथापन हे एक महßवाचे शाľ असून, ते सुिनिIJत िनयम, पĦती, िसĦांतावर आधाåरत
आहे. ÿशासनात कायª±मता कशी िनमाªण करता येईल याचा अËयास शाľीय पĦतीने
केला पािहजे. एखादे काम करÁयाचा सवō°म मागª असतो. शाľशुĦ तंýाचा अवलंब कłन
ÓयवÖथापकाने तो शोधÁयाचा ÿयÂन करावा. अशाľीय पĦतीने काम करÁयापे±ा
कामगारांना अिधकािधक Öवाय°ता īावी, कामा¸या िविवध पĥती ठरवून Âयानुसार
साधनसामúीची िनवड करावी.

टेलरने आपÐया िसĦांतात ÓयवÖथापनाबरोबरच संघटने¸या किनķ Öतरातील
®िमकवगाªवरही भर िदलेला आहे. Âयांनी ®िमकां¸या भौितक मानिसक संबंधांचा अËयास
केला. उ¸च औīोिगक ±मतेचा िवकास संघटनेची कायªकुशलता वाढिवÁयासाठी टेलरने
िवशेषीकरण, कामाचे ÿमाणीकरण, तांिýक ±मता, िववेकशीलता, पूवाªनुमान, इ. वर भर
िदला. Âयां¸या मते शाľीय ÓयवÖथापन िह एक मानिसक øांती असून, मालकवगाªला
अिधकािधक लाभ िमळवून देÁयाबरोबरच ®िमकांची आिथªक संपÆनताही िनिIJत करते.
टेलरचे हे िवचार खासगी - सावªजनीक ÿशासनाला लागू होतात.

टेलरचा शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांत तीन गृहीतकांवर आधाåरत आहे.
१) शाľशुĦ पĦती¸या वापराने संघटनाÂमक कायªÿणालीचा िवकास होऊ शकतो.
२) एक चांगला ®िमक केवळ कायª करणारा ®िमक नसून ÓयवÖथापका¸या आ²ा,
सूचनांचे पालन करणारा ®िमक आहे. munotes.in

Page 45

45
३) ÿÂयेक मानव हा 'आिथªक मानव' आहे. कारण तो िवशेषकłन आिथªक घटकांनी ÿेåरत
होतो.
टेलर¸या शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांताची आधार / तßवे:

टेलर¸या िसĦांत चार तßवांवर आधाåरत आहेत.:
ÓयवÖथापन आिण कामा¸या खöया शाľाचा िवकास:
टेलर¸या मते ÓयवÖथापन शाľ हे काही सुिनिIJत िनयम, िसĦांतावर आधाåरत असून, ते
कामगार आिण ÓयवÖथापक अशा दोघांनाही फायīाचे ठरेल. टेलर Ìहणतो, कोणतेही काम
करÁयाचा सवō°म मागª कामगाराला नेमून िदलेÐया कामातील ÿÂयेक घटकाचे िनरी±ण,
िवĴेषण कłन, Âयासाठी लागणार वेळ िवचारात घेऊन शोधता येतो. िह कायªपĦती
अनुसरÐयामुळे काम करÁयाची आदशª पĦत कोणती? ते ठरवता येते. हे संघिटत ²ान
Ìहणजे 'कामाचे शाľ' होय. उÂपादनातून िमळणाöया नÉयाचे लाभ, ÓयवÖथापन, कामगार,
उपभोĉा यांना समान रीतीने िमळाले पािहजे. कामाची शाľीय पĦत ÓयवÖथापनाला
अिधकािधक उÂपादन कसे ¶यावे? कमªचारी - ®िमकांना अिधक वेतन ÿाĮ करÁयासाठी
योµय बनवते. Âयामुळे ÓयवÖथापनाला अिधकािधक फायदे िमळतात.

२) कामगारांची शाľीय पĦतीने िनवड आिण Âयां¸या िवकासाठी कायाªचे ÿिश±ण:
टेलर¸या मते, ÓयवÖथापनाने कामगारांची िनवड अÂयंत अचूक, शाľशुĦ पĦतीने केली
पािहजे. ºयां¸याकडे कायª करÁयासाठी आवÔयक कौशÐय, गुण, बौिĦक - शारीåरक ±मता
आहे, अशा स±म कमªचाöयांची िनवड ÓयवÖथापनाने करावी. िनयुĉìनंतर Âयां¸या
Óयावसाियक िवकासाकåरता Âयानं Âयां¸या कायाªचे ÿिश±ण īावे. ÓयवÖथापनाने
कायªÿिश±ण देऊन Âयां¸या नैसिगªक ±मतांचा िवकास करणे, योµय िनवड आिण ÿिश±ण
पĦती अमलात आणून कामगारां¸या सवª ±मता संबंधीत काम करÁयासाठी आवÔयक गुण
यांचा मेल बसतो िकंवा नाही हे पाहणे ÓयवÖथापनाचे उ°रदाियÂव आहे. तसेच
ÓयवÖथापनाने कमªचाöयांना कामां¸या िठकाणी चांगÐया सुिवधा, वेतन®ेणी īावी.
ÓयवÖथापनाने कमªचाöयांचे िवचार, साधने, मागÁया सेवाशतê इ. चा खुÐया मनाने Öवीकार
करावा.

३) कामाचे शाľ आिण कामाचे शाľशुĦ पĦतीने केलेली िनवड व ÿिश±ण यां¸यात
समÆवय साधणे:
कामाचे शाľ आिण ÿिशि±त मनुÕय बाळा¸या आधारे संघटना चांगÐया पĦतीने चालावी
यासाठी ÓयवÖथापन आिण कामगार यां¸यात उ°म समÆवय असला पािहजे. टेलर¸या मते,
उ°म फळ िमळÁयासाठी शाľ आिण कामगार यांना एकý आणले पािहजे. कामगार
ÓयवÖथापनाला सहकायª करÁयास नेहमी तयार असतात परंतु ÓयवÖथापन - कमªचाöयां¸या
एकýीकरण, समान यशÖवी वाटचालीकåरता मानिसक øांती िकंवा पåरवतªन घडवून
आणणे आवÔयक आहे. ÓयवÖथापनाने कामगारांÿती असलेला ŀĶीकोण बदलणे गरजेचे
आहे.

munotes.in

Page 46

46
४) कायाªची िवभागणी आिण जबाबदारी:
टेलर कायª िवभागणी¸या बाबतीत ÓयवÖथापन आिण कमªचारी यां¸यातील समान
जबाबदारीचे समथªन करतो. टेलर¸या मते, कायाªची िवभागणी आिण जबाबदारी
सोपिवताना िनयोजन हा घटक महßवाचा ठरतो. ÓयवÖथापनाने अËयास कłन कामाची
मानके ठरिवणे आवÔयक आहे. औīोिगक उÂपादकतेची जबाबदारी ÓयवÖथापन आिण
कामगार दोघांचीही समान आहे. औīोिगक कÐयाण िह दोघांची संयुĉ जबाबदारी असून ती
दोघांनीही उचलली पािहजे. ®मिवभागणी व कायाª¸या िवक¤þीकरणामुळे ÓयवÖथापन आिण
कामगार या दोघांनाही चांगले फायदे होऊ शकतात, असे टेलरला वाटते.

वरीलपैकì एकही तßव वेगळे कłन चालणार नाही. यातील एकही तßव अलग केलॆ तर
Âयाला शाľीय ÓयवÖथापन Ìहणता येणार नाही.

टेलर¸या शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांताची खालीलÿमाणे सांगता येतील
* िनयोिजत शाľशुĦ कायªपĦतीवर आधाåरत िसĦांत
* शाľशुĦ तÂथे आिण िसĦांतावर आधाåरत िसĦांत
* संसाधनांचा योµय वापर करÁयाला महßव
* ®मिवभाजन आिण कायªिवशेषीकरणाला महßव.
* कायª करÁया¸या योµय पĦतéवर भर
* संघषाªपे±ा सहकायाªवर िवĵास
* सहकायª, सहयोग पूणª कायª, Óयिĉवादाला Öथान नाही.
* Óयĉì¸या कायª±मता, कला - कौशÐयांचा िवकास
* ÓयवÖथापक - कमªचारी यांचा समÆयायी िवचार
* शाľ महÂवाचे अशाľीय ÿिøया नाही.

िह सवª वैिशĶ्ये Ìहणजे शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांताची तािÂवक चौकट होय.

*टेलरची कायªपĦती:
शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांत ÿÂय±ात आणÁयासाठी टेलरने ÓयविÖथत अËयास कłन
अनेक तंýे वापरली आहेत. कायªपĦती¸या ÿिøयेत सुधारणा घडवून आणÁयासाठी
कायाªÂमक नेतृÂव, कामगारांची कायªÿिøया, Âयां¸या शारीåरक हालचालéचा अËयास वेळ
आिण गतीचे अÅययन, िविशĶीकरण, कामाचे व साधनांचे ÿमाणीकरण, िनयोजन, ÿÂयेक
वÖतूचे मूÐय िनिIJत करणारी योजना इ. टेलर Ìहणतो, या ÿणाली संघटने¸या ±मता
सुधारÁयासाठी िनिIJतच उपयोगी ठरतील. तसेच Âया दीघªकालीन असतील.

ÓयवÖथापक आिण कामगारांचा Âयां¸या कामाकडे, सहकायाªकडे आिण सवª समÖयांकडे
पाहÁयाचा, Âयां¸या Âयां¸या वृ°ीत बदल होÁयासाठी एका मानिसक पåरवतªन øांतीची
गरज असÐयाचे टेलरला वाटते. कामगार आिण ÓयवÖथापक दोÆही Óयĉéनी ल±ात घेतले munotes.in

Page 47

47
पािहजे िक, दोघांचेही िहतसंबंध समान असून, ते पÖपरिवरोधी नाही. दोघांचाही िवकास
संघषाªऐवजी सहकायाªतून होऊ शकतो. मजुरांनाही अपेि±त वेतन िमळत असÐयाने
अिधकािधक कायª करÁयाची ÿेरणा Âयांना िमळू शकते. Âयातून अिधकािधक उÂपादन
होऊन Âयाचा फायदा ÓयवÖथापनेला होऊ शकतो. ÓयवÖथापनाने कमªचाöयांचे
कायªकौशÐय वाढिवÁयावर भर īावा.

टेलर सुचवतो िक, संघटनेत ÓयवÖथापनाने मिÖतÕकÿमाणे कायª करावे. संघटनेत कामगार
व ÓयवÖथापकांनी परÖपरांना सहकायª करावे, उÂपादकता वाढिवÁयावर भर īावा.
संघटनाÂमक कायª±मतेत वाढ झाÐयामुळे कामगारांना अिधकािधक चांगले वेतन देता येईल
तसेच चांगला नफा िमळेल अशा पĦतीने सहकायª पूणª वातावरणातून िवकास साधला
जाईल.

२.१.४ िसĦांताचे मूÐयमापन
शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांताने लोकÿशासना¸या ÓयाĮी आिण कायª±ेýात मोलाची भूिमका
बजावली. या िसĦांताने स°ेचे क¤þीकरण, उ°रदाियÂव आिण जबाबदारी िवभाजनाचे
राजकारण या गोĶéपासून लोकÿशासनाला मुĉ केले. १९०० पासून १९३० या
काळादरÌयान शाľीय ÓयवÖथापनाचा िवचार लोकÿशासनाचा मु´य क¤þिबंदू होता.
लोकÿशासना¸या िवचारवंतांनी Âयाचा खुÐया मनाने Öवीकार केला. या िसĦांताने सरकारी
संघटना, खासगी Óयवसायांबरोबरच खासगी संÖथांमधील अÓयवÖथेपासून मुĉì देÁयाचे
कायª केले. लोकÿशासना¸या ±ेýात øांितकारी सुधारणा घडवून आणÁयाचे कायª या
िसĦांताने केले. ÓयवÖथापनात नवीन ÿेरणा, चेतना आणÁयाचा ÿयÂन केला.

असे असूनही टेलर¸या शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांतावर काही टीका केÐया जातात
Âया खालीलÿमाणे:

१) टेलर ÿमािणत मानिसक øांतीची ÓयवÖथा मालक वगª आिण कामगार वगª यां¸यातील
संघषª दूर करणारी आिण कामगार संघटनांची भूिमका अनावÔयक ठरवणारी होती. पåरणामी
कामगार संघटनां¸या नेÂयांना टेलर¸या तßव²ान कामगार संघटना नĶ करणारे,
सौदेबाजीचे तÂव नĶ करणारे वाटले. यामुळे बेरोजगारी वाढू शकते अशी भीती Âयांना होती.

२) ÓयवÖथापक वगाªनेही टेलर¸या तÂव²ानाला िवरोध केला. कामाची समान िवभागणी
आिण जबाबदारी या तßवांचा केÐयामुळे ÓयवÖथापकां¸याही कामाचा बोजा वाढला.

३) ÓयवÖथापनात उ¸चं पदावर बढती िमळवÁयासाठी धडपडणाöया Óयĉéनीही टेलर¸या
िवचारणा िवरोध केला, कारण या िसĦांतानुसार कमªचाöयाचे ÿिश±ण आिण कामाचे
मूÐयमापन वåरķ आिण त²ांकडून Óहावे अशी अपे±ा टेलर धरतो.
munotes.in

Page 48

48
४) हा िसĦांत अित Óयĉì िनरपे± आिण मानवीय तÂवांना दुÍयम मानणारा आहे.

५) वतªनवादी िवचारवंतांनी टेलर¸या सवª पĦती, कामगारांमधील उपøमशीलता, Âयांचे
Óयिĉगत Öवातंý आिण Âयाचा बुĦीचा वापर आिण जबाबदारीची भावना या बाबी Âयाºय
ठरवÐया.

६) टेलर मनुÕयाला िववेकशील आिथªक ÿाणी Ìहणतो, तो केवळ ®माने अिभÿेåरत होतो.
वाÖतिवक पाहता Âयाने मानवा¸या सामािजक - मानिसक तßवांची उपे±ा केली आहे.

७) हबªट सायमन आिण जेÌस जी. माचª यांनी या िसĦांताचे वणªन शरीर शाľीय संघटना
िसĦांत असे केले आहे.

८) या िसĦांतावर केली जाणारी ÿमुख टीका Ìहणजे, Âयाने मनुÕयाची तुलना असामािजक
मशीनशी केली आहे. Âयाने मनुÕयाला मशीनचा एक संलµन भाग जोडÁयाचा ÿयÂन केला
आहे. हा िवचार अÓयवहायª वाटतो कारण मनुÕय Ìहणजे एखादे यंý नाही.

२.१.५ सारांश
िविवध मयाªदा असूनही या िसĦांताने ÿशासकìय िवचारांना आिण ÓयवÖथापकìय तंý
Óयवहाराला मोठ्या ÿमाणात ÿभािवत केले. लोकÿशासना¸या ±ेýात या िसĦांताने नवी
øांती घडवून आणली. या िवचारांनी ĀाÆस, जमªनी, इंµलंड, अमेåरका या देशातील
ÿशासकìय व ÓयवÖथापकìय Óयवहारांवर आपला ÿभाव पाडला.

२.१.६ आपली ÿगती तपासा
१) टेलरचा शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांत ÖपĶ करा.
२) एफ डÊलू टेलर यां¸या शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांतावर चचाª करा.
३) शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांताची तßवे ÖपĶ करा.

२.१.७ संदभªúंथ
१) अवÖथी आिण माहेĵरी ४००९ आ. लोकÿशासन, लàमीनारायण अúवाल,
आúा.
२) चøवतê िबīुत आिण चंद ÿकाश, ४०१८, जागितकìकरणातील लोकÿशासन -
िसĦांत आिण Óयवहार, सेज ÿकाशन, नवी िदÐली.

***** munotes.in

Page 49

49
२.२ नोकरशाही िसĦांत - मॅ³स वेबर

घटक रचना
२.२.१ उĥीĶ्ये
२.२.२ ÿÖतावना
२.२.३ मॅ³स वेबरचा नोकरशाही िसĦांत
अिधस°ेचे ÿकार
वेबर¸या नोकरशाहीचे वैिशĶ्ये
वेबरÿणीत नोकरशाही ÿितमानावरील टीका
२.२.४ सारांश
२.२.५ आपली ÿगती तपासा
२.२.६ संदभªúंथ

२.२.१ उĥीĶ्ये
१) मॅ³स वेबर¸या नोकरशाही ÿितमानाचा अËयास करणे.

२.२.२ ÿÖतावना
आधुिनक काळात नोकरशाही हे ÿशासनाचे महßवपूणª अंग समजले जाते. नोकरशाही
ÓयवÖथा िह ÿाचीन काळापासून िÖतÂवात असलेली ÓयवÖथा आहे. लोकÿशासनात
नोकरशाहीला जनकÐयाण आिण िवकासाचे ÿमुख साधन मानले जाते. राÕůाचा िवकास
घडवÁयासाठी िवकासाची काय¥ करÁयासाठी शासनाला नोकरशाहीिशवा य दुसरा पयाªय
नाही. राÕůाचा िवकास हा नोकरशाहीवर अवलंबून असतो.

कोणÂयाही शासनÓयवÖथेचे यश हे Âया शासनÓयवÖथे¸या ÿशासिनक यंýणेवर अवलंबून
असते. देशाचे शासन बदलते माý ÿशासन, ÿशासकìय यंýणा कायम राहते. ÿशासकìय
यंýणेची कायª±मता िह Âया यंýणेत काम करणाöया अिधकारी - कमªचारी वगाªवर अवलंबून
असते. ÿशासन ÓयवÖथेचा हा सेवकवगª सनदी सेवक Ìहणून ओळखला जातो. या सनदी
सेवेचे एक ÿमुख वैिशĶ्य Ìहणून नोकरशाहीचा अËयास, िवचार करावा लागतो. थोड³यात
नोकरशाही हे एक िवकासाचे तंý, साधन आहे.

नोकरशाही - अथª, Óया´या:
नोकरशाहीला इंúजीत असे Ìहटले जाते. हा शÊद Ā¤च भाषेतील (Êयुरो) या शÊदापासून
तयार झाला आहे Âयाचा अथª Ìहणजे िलिहÁयाचा डेÖक तर (øेसी) हा शÊद úीक भाषेतील
या शÊदापासून तयार झाला आहे, Âयाचा अथª Ìहणजे मजबूत, सशĉ होणे, अशा ÿकारे
Ìहणजे डेÖक सरकार (मेजावłन चालणारे सरकार ) munotes.in

Page 50

50

Êयुरोøसी हा शÊद सवªÿथम १७४५ मÅये Ā¤च अथªशाý² िÓहÆस¤ट डी. गान¥ यांनी वापरला.
कालांतराने हा शÊद जमªन, इंúजी भाषांमÅये वापरला जाऊ लागला. हळूहळू नोकरशाहीचा
िवकास होऊ लागला. थॉमस कातुडêल या िवचारवंताने नोकरशाहीला महाĬीपीय उÂपात
असे Ìहटले. १८९५ मÅये िगटानो मोÖका यांनी िलिहलेÐया राºयशाľाची तßवे (एिलम¤Æती
डी. सायंसा पॉिलिटका) या नोकरशाहीबĥल सिवÖतर मांडणी केली. मॅ³स वेबरने
नोकरशाही¸या संकÐपनेला शाľशुĦ Öवłप ÿाĮ कłन िदले.

नोकरशाही¸या Óया´या खालीलÿमाणे -
१) मॅ³स वेबर - "नोकरशाही Ìहणजे िनयुĉ केलेÐया कमªचारी वगाªचा ÿशासकìय संच
होय."
२) Ā¤च अकादमी शÊदकोश - "ÿशासकìय कायाªलयांचे ÿमुख आिण कमªचारी वगª यांचे
अिधकार आिण ÿभाव Ìहणजे नोकरशाही होय."
३) िपटर बाऊ - " मोठ्या ÿमाणावर ÿशासकìय काया«ना øमबĦ कłन संचिलत
करÁयासाठी िविवध Óयĉé¸या काया«चे समÆवय घडवून आणणाöया ÓयवÖथेला नोकरशाही
असे Ìहटले जाते."

२.२.३ मॅ³स वेबरचा नोकरशाही िसĦांत
सुÿिसĦ जमªन समाजशाľ² मॅ³स वेबर यांनी नोकरशाहीसंबंधी शाľशुĦ मांडणी केली.
वेबरपूवê जमªनीत सी. जे. øांस, बोशान िवĵकोष, जे. जे. कोरस आिण कालª मा³सª या
िवचारवंतांनी नोकरशाहीचे सैĦांितक िववेचन केले. Âयांनी नोकरशाहीकडे एका कुशल
संघटने¸या Öवłपात पिहले. नोकरशाहीला एक वैधािनक िववेकिनķ अिधकार ÿाĮ कłन
घेणाöया संघटना Ìहणून पिहले. Âयांनी नोकरशाही शÊदाला िविवध अथा«पासून मुĉ केले.

कोणÂयाही संघटनेला आपÐया िनधाªåरत केलेÐया उिĦĶांची पूतªता करÁयासाठी
नोकरशाहीची गरज भासते. या ŀĶीने संघटनेसाठी नोकरशाही अिनवायª ठरते, या गोĶéवर
Âयांनी भर िदला आहे. १९४० मÅये ÿकािशत झालेÐया 'सामािजक आिण आिथªक
संघटनेचे िसĦांत' या úंथात Âयांनी आपÐया नोकरशाही¸या आदशª ÿितमानाची चचाª केली
आहे. Âयांचे हे आदशª ÿितमान आज आधुिनक लोकÿशासनाचा क¤þिबंदू बनले आहे. हे
आदशª ÿितमान आज जवळजवळ सवª ÿशासकìय संरचनेत पाहायला िमळते.

अिधस°ेचे ÿकार :
स°ेला अिधमाÆयता िमळून ितचे łपांतर अिधस°ेत होते असे गृहीत धłन वेबर यांनी
अिधमाÆयता िमळवÁयाचे तीन मूलąोत सांिगतले आहे. Âयालाच अिधस°ेचे ÿकार असेही
Ìहटले जाते.
munotes.in

Page 51

51



१) पारंपåरक अिधस°ा:
राºयकÂया«¸या स°ेला लोकांकडून िमळणारी माÆयता जेÓहा िपढ्यांिपढ्यां¸या łढी, परंपरा
इÂयादéवर आधाåरत असते तेÓहा Âयातून िनमाªण होणाöया अिधस°ेला पारंपåरक अिधस°ा
Ìहणतात. दीघªकालीन łढी - परंपरां¸या िवĵास आिण माÆयतांवर िह अिधस°ा आधाåरत
असते.

उदा. राजा¸या मृÂयूनंतर Âयाचा राजपुý स°ेवर येतो. तो राजा असÐयामुळे ÿजा Âया¸या
आ²ा आपÐया िहता¸या Ìहणून पालन करतात.

४) िदÓयावलयी अिधस°ा:
जेÓहा स°ाधारकाजवळ काही िदÓय शĉì आिण अलौिकक गुण असतात तेÓहा लोक
Âया¸यावर Âया¸या अलौिककतेवर संपूणª िवĵास ठेऊन Âया¸या आ²ांचे िनमूटपणे पालन
करतात. तेÓहा िदÓयावलयी अिधस°ा अिÖतßवात येते. िह अिधस°ा अलौिकक
स°ाधारकांजवळ असÐयामुळे Âयाला मनाÿमाणे िनणªय घेÁयाचे अमयाªद Öवातंý असते.
Âया¸या अिधस°ेचे मूळ Âया¸या आकषªक Óयिĉमßवात असते.

३) िववेकì - िविधजÆय अिधस°ा:
राºयकत¥ जेÓहा बुĦीला पटणाöया िनकषांवर िनयमांनुसार िनवडलेले व नेमलेले असतात,
Âयां¸या स°ेला संिवधािनक वैधािनक अिधķान लाभलेले असते तेÓहा Âयातून िववेकì -
िविधजÆय अिधस°ा ÿाĮ होते. यात पदाला अिधमाÆयता िमळते, पदावरील Óयĉì¸या
Óयिĉमßवाशी ितचा संबंध नसतो ÿÂयेक पदाचे अिधकार आिण कतªÓये िनयमां¸या आधारे
िनिIJत केले जातात. या अिधस°ेला दंडशĉìचा आधार असतो. कायदा मोडणाöयाला
कायīानुसार िश±ा केली जाते.

िववेकì - िविधजÆय अिधस°ा ÿशासकìय अिधकारी - कमªचाöयांकडे Ìहणजेच
नोकरशाहीकडे असते केवळ नोकरशाही
ÓयवÖथेत अशा ÿकारची िÖथती असते.

वेबर¸या मते पारंपåरक आिण िदÓयवलयी या दोÆही अिधस°ांपे±ा िह अिधस°ा अिधक
सुिÖथर असते. ती दीघªकालीन िटकणारी असते. नोकरशाही हे सावªिýक Öवłपाचे आिण
आधुिनक संघटनांचा ÿकार असून, ती िववेकì - िविधजÆय अिधकारावर अिधिķत असते.
आधुिनक समाजात कायदा आिण सुÓयवÖथा िनमाªण करÁयात तसेच समाजाचे िनयंýण
करÁयात नोकरशाही अÂयंत महßवाची भूिमका पार पडते. समाजा¸या िवकासात
नोकरशाहीचे क¤þÖथान ल±ात घेऊन वेबरने सवª ÿकार¸या समाजांना लागू होईल अशा
नोकरशाही¸या संरचनेची कÐपना मांडली.
पारंपåरक अिधस°ा िदÓयवलयी अिधस°ा िववेकì - िविधजÆय अिधस°ा munotes.in

Page 52

52
वेबर¸या नोकरशाहीची वैिशĶ्ये:
१) नोकरशाही संघटनाÂमक चौकटीत काम करते, कमªचारी वगª नोकरशाहीचे सवª काम
एकिýत Öवłपात पार पाडतात.
२) नोकरशाही िनरंतर कायª करणारी ÓयवÖथा असून, ितचे कायª Öथायी Öवłपाचे
असते.
३) कायª िवभाजन, िवशेषीकरण िह नोकरशाहीची ÿमुख वैिशĶ्ये आहेत.
४) नोकरशाहीची रचना पदासोपं परंपरे¸या तßवावर आधाåरत असते. किनķ पदावर
कायª करणारे कमªचारी आपÐया कायाªÿती, वåरķाना उ°रदायी आिण जबाबदारी
असतात. संघटनेत आ²े³यª तßवावर कायª चालते. वåरķ अिधकारी किनķाना आ²ा
देतात.
५) अिधकारी - कमªचाöयांची िनवड Óयावसाियक गुणव°े¸या आधारे केली जाते.
िनवडीनंतर अिधकारी - कमªचाöयांना कायाªचे ÿिश±ण िदले जाते. पåरणामी
कायाªमÅये सुसूýता िदसून येते.
६) अिधकाöयांना कामाचा मोबदला Ìहणून पैशां¸या Öवłपात वेतन िमळते. तसेच
वेळोवेळी वेतनिनिIJती, वेतनवाढ, िविवध भ°े, सेवािनवृ°ीनंतर िनवृ°ीवेतन िदले
जाते.
७) नोकरशाहीचे कायª औपचाåरकåरÂया िलिखत िनयम, सेवाशतêनुसार चालते.
नोकरशाही आपÐया कायाªचे अिभलेखिह तयार करते.
८) िशÖतपालन हे नोकरशाहीचे ÿमुख वैिशĶ्य आहे. अिधकारी कमªचाöयांकडून
िशÖतपालन न झाÐयास िशÖतभंगाची कारवाई केली जाते.
९) नोकरशाहीतील कमªचारीवगª तटÖथ वृ°ीने कायª करतो. शासनात बदल झाला तरी
ÿशासन कायम राहते. शासना¸या धोरणाची अंमलबजावणी करताना िनयमानुसार
काय¥ पूणª केली जातात.
१०) नोकरशाहीत अिधकारी - कमªचाöयांना वåरķ पदावर जाता येईल, अशी संरचना
असते. गुणव°ा सेवाजेķते¸या आधारे कमªचाöयांना बढती - पदोÆनती िदली जाते.

वेबर¸या शÊदात सांगायचे झाले तर, अचूकता, Öथैयª, कडक िशÖत या संदभाªत नोकरशाही
अÆय कोणÂयाही ÿकारापे±ा ®ेķ असून नोकरशाहीवर िवसंबून राहता येते.

संघटनां¸या ÿमुखांना अÆय संबंिधत Óयĉéना पåरणामांचे मोजमाप जवळजवळ अचूकपणे
करणे नोकरशाहीत श³य असते. नोकरशाही ÿकार कायª±मता आिण आपÐया कामा¸या
ÓयाĮीसंदभाªत सवª®ेķ ठरतो. तसेच सवª ÿशासकìय कृती ÿÂय±ात लागू करÁयात
नोकरशाही औपचाåरकŀĶ्या स±म असते.

munotes.in

Page 53

53
वेबरÿणीत नोकरशाही ÿितमानावरील टीका:
वेबर¸या नोकरशाही िसĦांतावर खालील टीका केÐया जातात.
१) पदासोपान रचनेमुळे नोकरशाहीत दÉतरिदरंगाई, लालफìतशाही िनमाªण होते.
२) नोकरशाही ÓयवÖथा औपचाåरक आिण यांिýक ÓयवÖथा आहे, Âयात मानवी संबंध
आिण अनौपचाåरकतेची उपे±ा केली जाते, कारण नोकरशाहीत सवª काय¥ औपचाåरक
िनयमानुसार केली जातात.
३) नोकरशाही बöयाचदा जनते¸या इ¸छा - आकां±ा, जनिहता¸या िवरोधी कायª करते.
४) लाचलुचपत, विशलेबाजी, स°ेचा गैरवापर, बेजबाबदारपणाची वृ°ी, अहंकारी वृ°ी
असे अनेक दोष नोकरशाही यंýणेत आढळतात.
५) नोकरशाही ÿितमान ताठर, लवचीक Öवłपाचे आहे. रॉबटª मेरटन यां¸या मतानुसार
िनयमानांच िचकटून रािहÐयाने िनयमच अंितम हेतू बनतात. उĥीĶे माý िवÖथािपत
होतात. यातून नोकरशाहीत ताठरता, अलविचकपणा िनमाªण होतो.
६) वेबरचा नोकरशाही िसĦांत मानवतािवरोधी आहे. मनुÕय हा सामािजक ÿाणी आहे,
Âयाचे काही िहतसंबंध, पूवªúह असू शकतात याकडे वेबरने दुलª± केले आहे. Ìहणूनच
नोकरशाही ÿितमान संघटने¸या कामकाजाचे एक अपूणª वणªन आहे, अशी टीका
नोकरशाहीवर केली जाते.
७) रॉबटª ÿेÖथस¸या मते, वेबरÿणीत नोकरशाहीचे ÿाłप पाIJाÂय संÖकृतीची िनिमªती
असून, िवकसनशील देशांसाठी ते योµय, उिचत नाही. आपला सवा«गीण िवकास
वाढÂया गतीने साÅय करÁयासाठी िवकसनशील राÕůांना एका लविचक आिण कÐपक
दूरŀĶीची गरज असते परंतु वेबरचे नोकरशाही ÿाłप काटेकोर िनयमांनी बांधलेले
असÐयाने राÕůचा िवकास िनयमां¸या कचाट्यात सापडतो.

२.२.४ सारांश
वेबर¸या नोकरशाही िसĦांतावर टीका केÐया जात असÐया तरी नोकरशाही संघटनां¸या
रीतसर आिण शाľशुĦ, पĦतशीर अËयासाची सुŁवात वेबरने केली. Ìहणून या अËयासाचे
®ेय Âयाला िदले जाते. Âयामुळे ÿशासनात Óयावसाियकता िवकिसत करÁयास मदत झाली.
संघटने¸या तकªशुĦ रीतीने ÿाĮी करÁयाची आĵासकता, हमी या िसĦांताने िदली. वेबर
Ìहणतो Âयाÿमाणे "नोकरशाही िह एक अशी सामािजक संरचना आहे, िक जी एकदा
Öथािपत झाली िक ती परत नĶ करणे सवाªत कठीण बनते. नोकरशाहीत अनेक दोष असून,
जगातील कोणÂयाही राÕůाने ती नĶ केली नाही. यामधूनच नोकरशाहीची उपयुĉता, महßव
िसĦ होते.


munotes.in

Page 54

54
२.२.५ आपली ÿगती तपासा
१) मॅ³स वेबर¸या नोकरशाही िसĦाÆतावरील िवचारÓयूहाची समी±ा करा.
२) मॅ³स वेबरÿणीत नोकरशाही ÿितमानाचे वणªन करा.
३) मॅ³स वेबर यांचा नोकरशाही िसĦांत ÖपĶ करा.

२.२.६ संदभªúंथ
१) अवÖथी आिण माहेĵरी २००९ आ. लोकÿशासन, लàमीनारायण अúवाल, आúा.
२) चøवतê िबīुत आिण चंद ÿकाश, २०१८, जागितकìकरणातील लोकÿशासन -
िसĦांत आिण Óयवहार, सेज ÿकाशन, नवी िदÐली.
३) बंग. के. आर, २०१० आ. कमªचारी ÿशासन, िवīा बु³स पिÊलशसª, औरंगाबाद.


*****



munotes.in

Page 55

55
२.३ मानवी संबंध िसĦांत - एÐटन मेयो

घटक रचना
२.३.१ उĥीĶ्ये
२.३.२ ÿÖतावना
२.३.३ मानवी संबंध िसĦांत
मानवी संबंध िसĦांताचा मु´य गाभा
हॉथōन ÿयोग
हॉथōन ÿयोगाचे िनÕकषª / पåरणाम
मानवी संबंध िसĦांताची तßवे
मानवी संबंध िसĦाÆतावरील टीका
२.३.४ सारांश
२.३.५ आपली ÿगती तपासा
२.३.६ संदभªúंथ

२.३.१ उĥीĶ्ये
एÐटन मेयो यां¸या मानवी संबंधां¸या िसĦांताची ओळख कłन घेणे.

२.३.२ ÿÖतावना
लोकÿशासना¸या पारंपåरक िवचारवंतांनी सुŁवाती¸या काळात लोकÿशासना¸या
सैĦांितक जडणघडणीत आपÐया िवचारांनी मोलाची भर घातली. एफ. डÊलू. टेलर यांनी
शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांत मांडून लोकÿशासना¸या ±ेýात नवी øांती घडवून आणली.
परंतु या िसĦांताने संघटनेतील केवळ औपचाåरक संबंध, तßवांना महßव िदले. या
िसĦांतातील उणीव ल±ात घेऊन एÐटन मेयो यांनी आपला मानवी संबंध िसĦांत मांडला.
Âयात Âयांनी संघटनेतील अनौपचाåरक, मानवी संबंधांना महßव िदले. ÿÖतुत पाठात आपण
एÐटन मेयो यांचा मानवी संबंध िसĦांत अËयासणार आहोत.

२.३.३ मानवी संबंध िसĦांत - एÐटन मेयो
संघटने¸या पारंपåरक िसĦांतांना ÿितिøया Ìहणून १९३० मÅये मानवी संबंध िसĦांताचा
जÆम झाला. टेलर, हेʼnी फेयॉल, मॅ³स वेबर या परंपरागत िवचारवंतांनी संघटने¸या केवळ
औपचाåरक बाजूवर भर देऊन संघटनेत मानवीय तßवांकडे दुलª± केले. या िवचारवंतांनी munotes.in

Page 56

56
संघटने¸या केवळ यांिýक बाजूंवर ल± क¤िþत कłन मानवा¸या सामािजक, मानिसक
बाजूंकडे दुलª± केले. पåरणामÖवłप मानवी संबंध िसĦांताचा झाला.

मानवी संबंध िसĦांताला अनौपचाåरक िसĦांत, आिथªक - सामािजक िसĦांत असेही
Ìहटले जाते. अमेåरकन समाजशाľ² एÐटन मेयो हा या िसĦांताचा जंक मानला जातो.
Âयाने या िसĦांताला 'वैīकìय िचिकÂसा िसĦांत' असे Ìहटले आहे.

संघटनेत कायªरत असणाöया लोकांमÅये Óयापक Öवłपाचे अनौपचाåरक संबंध असतात.
या िसĦांताचा संबंध वैधािनक तÂवांशी नसून नैितक, मानिसक तÂवांशी आहे, असे या
िसĦांताचे मु´य सूý आहे. हा िसĦांत संÖथाÂमक घटकांपे±ा मानवी संबंधाना अिधक
महßव देतो. हा िसĦांत Óयĉì आिण ित¸या अिभÿेरणा याना महßवाचे मानतो.

मानवी संबंध िसĦांताचा मु´य गाभा:
१९२० आिण १९३० ¸या दशकात एÐटन मेयो यांनी मानवी संबंध िसĦांत मांडला. या
िसĦांताने संघटनिवषयक िसĦांतात नवी वैचाåरक øांती घडून आली.

अिभजात िवचारवंतांनी दुलªि±त केलेÐया चार घटकांवर हा िसĦांत भर देतो ते घटक
Ìहणजे
१) संघटना िह सामािजक ÓयवÖथा आहे.
४) कामगार िकंवा कमªचाöयांकडे एक यंý Ìहणून न पाहता माणूस Ìहणून पाहावे.
३) संघटने¸या एकूण उÂपादकतेत औपचाåरक घटकांबरोबरच अनौपचाåरक घटकही
महßवाचे ठरतात.
४) संघटनेतील कमªचारी आपÐया वैयिĉक नीितमूÐयांपे±ा सामािजक नीितमूÐयांना
ÿाधाÆय देतात.

संघटनेने Óयĉì Ìहणजेच ®िमक आिण Âयां¸या सामािजक - मानसशाľीय बाजूंवर ल±
िदले पािहजे. मानवी संबंध ®िमक आिण ÓयवÖथापन यां¸यातील नैितक, मानिसक पैलूंशी
संबंिधत असतात. संघटनेने ®िमकांकडे 'आिथªक मानव' या ŀĶीने न पाहता 'सामािजक
मानव' या ŀĶीने पाहावे. या िसĦांतानुसार संघटनांचे काम कसे चालते? हे समजून
घेÁयासाठी माणसा¸या बहòिमतीय Öवभाव व Âयां¸यातील परÖपर संबंधांचे िवĴेषण केले
पािहजे. हा िसĦांत औपचाåरक संघटना कशा कायª करतात ? हे समजÁयासाठी
अनौपचाåरक संबंधां¸या अËयासावर भर देतो. संघटनेने मानव आिण Âयां¸या ÿेरणांची
उपे±ा कł नये, अनौपचाåरक संबंधांना महßव īावे हा या िसĦांताचा मु´य गाभा आहे.

हॉथōन ÿयोग:
हॉथōन ÿयोग हा मानवी संबंध िसĦांताचा मु´य आधार आहे. मेयो यांनी हा ŀĶीकोन
िवकिसत करÁयासाठी काही ÿयोग केले Âयाला 'हॉथōन अÅययन' असे Ìहटले जाते.
munotes.in

Page 57

57
अमेåरकेतील िशकागो येथील वेÖटनª इलेि³ůक कंपनीचा हॉथōन कारखाना एक अÂयंत
ÿगितशील औīोिगक संÖथा होती. कामगारांना उ°म वेतन, कामा¸या सुकर वेळा,
ÓयवÖथापन - कामगार यां¸यातील चांगले संबंध यासाठी ÿिसĦ होता. परंतु १९४० ¸या
सुŁवातीपासून सुमार, मयाªिदत उÂपादकते¸या समÖयेने या औīोिगक संÖथेस úासले
होते. कामगारांना ÿेरणा देऊन, कामा¸या िठकाणचे वातावरण चांगले ठेवूनही संÖथेला
मयाªिदत Öवłपाचा वाढीव दर िमळत असे. अशा पåरिÖथतीत ÓयवÖथापनाने एÐटन मेयो
आिण हावडª िबझनेस Öकुल ¸या Âयां¸या सहकाöयांकडे समÖया िनवारणासाठी संपकª
साधला. मेयो आिण Âयां¸या सहकाया«नी १९४० ¸या अखेरीस आिण Âयानंतर काही ÿयोग
केले Âयाला 'हॉथōन ÿयोग' असे Ìहणतात. या ÿयोगादरÌयान Âयांनी औपचाåरक, यांिýक -
आिथªक मानवा¸या संकÐपनांना िवरोध कłन अनौपचाåरक मानवी संबंधावर भर िदला.

हॉथōन ÿयोग काही टÈÈयात करÁयात आले. ते खािललÿमाणे
१) महान ÿकाश योजना ÿयोग:
हा ÿयोग कारखाÆयात कायªरत ®िमकां¸या कायª±मतेवर ÿकाशाचा काय पåरणाम होतो? हे
जाणून घेÁयासाठी करÁयात आला. या ÿयोगात टेिलफोन åरलेची जुळवणी करÁयाचे काम
करणाöया मिहलांची िनवड करÁयात आली. या मिहलांना दोन Öवतंý खोÐयांमÅये ठेवÁयात
आले. कामा¸या िठकाणी असलेली ÿकाशयोजना, तेथील तापमान, आदªता, वेतन कामाचे
तास, िव®ांती¸या वेळा इ. भौितक बाबéचा उÂपादकतेवर काय पåरणाम होतो? हे
पाहÁयासाठी काही जाणीवपूवªक बदल करÁयात आले. या मिहलांचे वतªन अंदाज खोटे
ठरवणारे ठरले. कामा¸या िठकाण¸या भौितक बदलांना अनुकूल - ÿितकूल ÿितसाद
देÁयाऐवजी मिहलांनी उÂपादकतेत सातÂयपूणª वाढ दशªिवली. शाľीय ÓयवÖथापन
िसĦांताने मांडलेÐया आिथªक ÿेरणा¸या Ĭारे उÂपादनात वाढ करÁयािवषयी¸या
गृहीतकाला खोटे ठरवले.

४) मानवीय अिभवृ°ी आिण भाविनक ÿयोग (१९२८ - ३१):
अËयासगटाने मानवीय ÿवृ°ी, अिभवृ°ी व भावना मुलाखत, संवादातून जाणून घेÁयाचा
ÿयÂन केला. कामा¸या िठकाणची पåरिÖथती , ÓयवÖथापन आिण ÓयवÖथापना¸या
धोरणांिवषयी कामगारांना काय वाटते? यािवषयी Âयांना जाणून ¶यायचे होते. मुलाखतीनंतर
संघटनां¸या असे ल±ात आले िक, कंपनी¸या समÖयांिवषयी कामगारांकडून मािहती घेऊन
ती संकुिलत करÁयाची पĦत कामगारांना आवडली. आपÐयाला मोकळेपणाने बोलू िदले
जात आहे, आपÐयाकडे काही महßवपूणª सांगÁयासारखी मािहती आहे, याची जाणीव Âयांना
झाली. आपÐया सहकाöयांशी वागताना, Âयांना समजून घेताना ®िमकांची नवीन कौशÐय
आÂमसात केले आहेत. हे गटाला समजले. कामगारां¸या भावना आिण िवचार योµय
पĦतीने समजून घेतले नाही तर Âयांचे खरे ÿij, Âयां¸या भावना, कामा¸या िठकाणची
पåरिÖथती, Âयातून िनमाªण होणाöया समÖया समजून घेणे अडचणीचे ठरेल. मानवी
अिभवृ°ी आिण भावनांचा अËयास ®िमक आिण ÓयवÖथापन दोघांनाही फायīाचा ठरतो,
हे या गटा¸या ल±ात आले.

munotes.in

Page 58

58
३) बँक वायåरंग ÿयोग (१९३१-३४):
मेयोने हॉथōन कंपनीत केलेला हा शेवटचा ÿयोग होता. तो समूहा¸या वतªनावर आधाåरत
आहे. अËयास गटाने अवलोकनाĬारा समूहा¸या वतªनाचा अËयास केला.

औīोिगक उÂपादकतेवर पåरणाम करणाöया मानसशाľीय तßव या ÿयोगाने समोर आणले.
या ÿयोगात कामगारां¸या एका गटाला तारा जुळवÁयाचे काम देÁयात आले होते.
कामगारांचे वेतन सÌपूणª गटासाठी¸या ÿोÂसाहनपर योजनेवर आधाåरत होते. गटाने िकती
काम केले Âयाÿमाणात ÿÂयेक कामगाराला वेतन िमळणार होते. टेलर¸या िसĦांतानुसार,
कामगारांनी आिथªक ÿोÂसाहनाला ÿितसाद देऊन Âयातून उÂपादन वाढणे अपेि±त होते.
परंतु ÿÂय±ात असे िदसले िक, कामगारांनी आिथªक मानव Ìहणून कायª करÁयास नाकारले.
आपापसात उÂपादन पातळी मÅयम ठेवÁयाचे ठरवले. कामात मोठी वाढ केली िकंवा ते
कमी केले तर आपÐयावर बेकार होÁयाची पाळी येईल, अशी भीती Âयांना वाटत होती. या
ÿयोगादरÌयान असे ल±ात आले िक, कामगार Öवतःला एका समूहाचे सदÖय समजत होते
आिण समूहाची Ìहणून वागÁयाची पĦत ÿÖथािपत करतात. Âयानुसार 'जाÖत काम
करणारा, कमी काम करणारा,' इतरांिवषयी घातक मािहती वåरķाना देणारा ' अशा ितÆही
ÿितमा कामगारांनी नाकारÐया.

हॉथōन ÿयोगाचे िनÕकषª / पåरणाम:
१) मनुÕय एक सामािजक ÿाणी नसून, Âयाला यंýाÿमाणे समजू नये.
२) कामा¸या िठकाण¸या वातावरणाचा कामगारां¸या कायª±मता, मनोबल, उÂपादनावर
ÿभाव पडतो. Âयाला सामािजक - मानिसक तßवेही ÿभािवत करतात.
३) कामगारांचे उÂपादन वतªन, मनोधैयª इ. वर केवळ आिथªक गोĶéचा ÿभाव पडत नाही,
तर अभौितक तßवांचािह ÿभाव पडतो.
४) ÓयवÖथापनाला कामगारांचे सहकायª िमळवÁयासाठी कायªिवभाजन, िवशेषीकरण
यापे±ा सामािजक कौशÐयांची आवÔयकता असते.
५) औपचाåरक संबंधांपे±ा संघटनेत अनौपचाåरक संबंध महßवाचे असतात.
६) ®िमकांचे Óयवहार, समाधान, उÂपादनातील नेतृÂव, पयªवे±ण पĦती, संवाद -
सहकायाªची भूिमका संघटनेत महßवाची ठरते.
७) Óयĉì Öविहताबरोबरच समाजिहताचाही िवचार करतो.
८) ÓयवÖथापनाने कामगारांशी आपुलकìचे संबंध ठेवले पािहजे.

मानवी संबंध िसĦांतांची तßवे:
शाľीय ÓयवÖथापन िसĦांतातील आिथªक मानवा¸या संकÐपनेला या िसĦांताने आÓहान
िदले आिण मनुÕयाला ' सामािजक मानव' Ìहणून संबोधले. या िवचारानुसार ÿÂयेक Óयĉì
असते, ती समूहाचा एक भाग Ìहणून कायª करते. Ìहणून ®िमकांचे वतªन, काय¥ िनिIJत munotes.in

Page 59

59
करताना समूह आिण अÆय सामािजक घटकांचा िवचार केला पािहजे. या िसĦांताची ÿमुख
तßवे / वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे -

१) Óयĉì:
हा िसĦांत ÓयवÖथापनात Óयĉìला महßव देतो. ÿÂयेक ®िमक आपला ŀिĶकोन, िवĵास
आिण जीवनसंमत मागाªबरोबर कौशÐय, तांिýक कौशÐय, गुणव°ा इ. ¸या आधारे कायª
करतो.

२) अनौपचाåरक संघटन:
हा िसĦांत ÓयवÖथापनात, कामा¸या िठकाणी Óयĉì Óयĉìतील असलेÐया अनौपचाåरक
संबंधावर भर देतो. तसेच कायª करताना समूहा¸या सामािजक आयामांना महßव देतो.
मनुÕय सामािजक ÿाणी असÐयाने समुहािशवाय तो राहó शकत नाही. संघटनेतील
अनौपचाåरक संबंध िह या िसĦांताची महßवाची देणगी आहे. हे संबंध ®िमकांना कायª
करÁयासाठी ÿेåरत करतात. पåरणामी Âयां¸या कायª±मतेत, उÂपादन±मतेत वाढ होते.

३) सौहादªपूणª ÓयवÖथापन:
मानवी संबंध िसĦांत कामगार आिण ÓयवÖथापन यां¸यातील सहकायª आिण सौहादªपूणª
संबंधावर भर देतो. ÓयवÖथापनात उ¸च पदÖथांबरोबर कामगारांचाही सहभाग असला
पािहजे. ÓयवÖथापनाने िनणªयÿिøयेत कामगारांना सहभागी कłन घेतले पािहजे.

थोड³यात मानव संबंध िसĦांत मानवाला क¤þिबंदू मानतो.

मानवी संबंध िसĦाÆतावरील टीका:
मानवी संबंध िसĦांत मानवतावादी िवचारांचा समथªक असून, अÂयंत लोकिÿय, िसĦांत
आहे, कारण या िसĦांताने कामगारां¸या सामािजक िवĵाला महßवाचे मानले, तरीही पीटर,
एफ űकर, शेपडª, अले³स कैरी, लॉरेन बेरीज, रौजमैन या िवचारवंतांनी Âयावर टीका केली
आहे.

१) मानवी संबंध िसĦांत हा संघटनेिवषयी¸या चुकì¸या आिण अÂयंत सोÈया गृहीतकांवर
आधाåरत आहे. संघटनेतील कोणÂयाही समÖयेचे िनराकरण मानवी संबंध
कौशÐया¸या आधारे केले जाऊ शकते.
२) करेन बारीज¸या मते, मेयोवाडी ®िमकां¸या संघटना¸या िवरोधी आिण
ÓयवÖथापकांची बाजू घेणारे आहेत. Âयांचे अनेक िनÕकषª ÓयवÖथापकांना अनुकूल
असलेले िदसतात.
३) मानवी संबंध िसĦांत अÂयंत संिदµध, कठीण मानसशाľीय पåरभाषेत मांडलेला आहे.
तो संघटनेचे पयाªवरण दूिषत करणारा आिण ÿशासकìय बाजू Öवतंý न मानणारा
आहे.
४) हा िसĦांत मानवा¸या आिथªक आयामांकडे दुलª± करतो. munotes.in

Page 60

60
५) हॉथōन ÿयोग फĉ अनौपचाåरक संबंधावर भर देतो, कायªपĦतीवर नाही.
६) हा िसĦांत Óयिĉगत संबंधावर अिधक भर देतो. वाÖतिवक पाहता Óयिĉगत संबंध
िवकिसत झाÐयािशवाय सामूिहक संबंधाचा िवकास होऊ शकत नाही.
७) हा िसĦांत संघषा«कडे दुलª± सहकायª आिण समÆवयाला अिधक महßवपूणª मानतो.
टीकाकारां¸या मते, संघषªमय संघटनेला नवसंजीवनी ÿाĮ कłन देतात, Âयातून
ÿगतीचे मागª खुले होतात.
८) मानवी संबंध िचरकालीन िटकणारे नसतात. Öथळ - काळ पåरिÖथतीनुसार ते
बदलतात.
९) या िसĦांतातून कायª -संÖकृतीचा िवकास होऊ शकत नाही.

२.३.४ सारांश
या िसĦाÆतावर टीका होत असÐया तरी या िसĦांताने परंपरागत िसĦांतातील अनेक
उिणवांमÅये सुधारणा ÿशासकìय िसĦांताला नवीन आकार, िदशा देÁयाचे कायª केले.
सामािजक गरज आिण Óयवसायाची मानवी बाजू यावर भर देऊन ÓयवÖथापनातं øांती
घडवून आणली. Âयानंतर लोकÿशासनामÅये मानसशाľीय आिण सामािजक घटकां¸या
अËयासाला सुŁवात झाली.

२.३.५ आपली ÿगती तपासा
१) एÐटन मेयो यांचा मानवी संबंध िसĦांत ÖपĶ करा.
२) एÐटन मेयो¸या मानवी संबंध िसĦांतांची चचाª करा.
३) मानवी संबंध िसĦांताची चचाª करा.

२.३.६ संदभªúंथ
१) अवÖथी आिण माहेĵरी ४००९ आ. लोकÿशासन, लàमीनारायण अúवाल, आúा.
२) चøवतê िबīुत आिण चंद ÿकाश, २०१८, जागितकìकरणातील लोकÿशासन -
िसĦांत आिण Óयवहार, सेज ÿकाशन, नवी िदÐली.


***** munotes.in

Page 61

61
घटक ३
संघटनेची मूलभूत तßवे आिण िसĦांत
३.१ संघटनेची तÂवे व िसĦांत
घटक रचना
३.१.१ उिĥĶे
३.१.२ ÿÖतावना
३.१.३ पदसोपान
३.१.४ अिधकार ÿदान
३.१.५ क¤þीकरण व िवक¤þीकरणः क¤þीकरण व िवक¤þीकरण वैिशĶे, गुण व दोष
३.१.६ सारांश / िनÕकषª
३.१.७ ÿij
३.१.१ उिĥĶे (Objective ) १) ÿशासकìय संघटनेची तÂव व िसĦांत अËयासणे
२) पदसोपान िसĦांÆताचे ÿशासन ÓयवÖथेतील महÂव िवचारात घेणे
३) ÿशासकìय ÓयवÖथेतील संघटनेची तÂव व िसĦांताचे मूÐयमापन करणे
३.१.२ ÿÖतावना (Introduction ) कोणÂयाही संघटनेला आपली Åयेये आिण उिĥĶ्ये साÅय करÁयासाठी काही तÂवे व
िसĦांताचा िÖवकार करावा लागतो. ÓयवÖथापन शाą²ानी व िवचारवंतानी संघटने¸या
िविवध तÂवे व िसĦांताची मांडणी केली आहे. परतु िवचारवंतात तÂवां¸या बाबतीत
एकवा³यता िदसून येत नाही तरी संघटनेची काही िविशĶ िसĦांत सवªसामाÆय आहेत. ÿो.
एल.डी. Óहाईटने ÌहटÐयाÿमाणे तÂवे Ìहणजे कायª करÁयासाठी सूचना Ìहणून िदलेले िनयम
असतात. होʼnी फेयौलने संघटनेची अनेक तÂवे सांिगतली आहेत. संघटनेची तÂवे Ìहणजे
एक पåरिचत सÂय असून ती िसĦ झालेली आहेत. जे. डी.मुनी यांनी Principles Of
Organisation या úंथात संघटने¸या िसĦांताची ÓयविÖथत व शाąशुĦ मांडणी केली
आहे. Ðयूथर गुकने संघटनेची एकूण दहा तÂवांचा उÐलेख केला आहे. िवलोबी यां¸या मते
इतर सामािजक शाąाÿमाणे लोक ÿशासनात सामाÆय Óयवहारात उपयोगी पडणारे काही
िसĦांत असतात. ºयांचे पालन करणे ÿशासकìय कायª±मतेसाठी आवÔयक असते.
िÿफनर यांनी संघटनेसंबंधी पुढील िसĦांत सािगतले आहेत. पदसोपान, उ°राियÂव,
कायाªनुसार िवभाजन, िनयंýणाचे ±ेý, समÆवय, कमªचारी, अथª, लाईन आिण Öटाफ
इÂयादी
ÿशासकìय िसĦांताचे केवळ ²ान असून चालणार नाही तर ÿचिलत पåरिÖथतीत
िववेकानुसार Âयांचा उपयोग करणे मािहती पािहजे. munotes.in

Page 62

62
३.१.३ पदसोपान (Hirachy ) ३.१.३.१ ÿÖतावना (Itroduction):
पदसोपान हे संघटनेचे अÂयंत महÂवाचे तÂव आहे. संघटना ही शासकìय असो िकंवा
खाजगी Âयामुळे पदरचना आवÔयक असते. ÿशासकìय संघटनेत कायª करणाöया अनेक
ÓयिĉमÅये कायाªचे वाटप कłन अिधकार व जबाबदारीचे वाटप कłन पदरचना करणे
आवÔयक असते. पदसोपान या तÂवाचा िÖवकार लेबर, फेयौल, गुिलक, उिपªक, मुने आिण
åरले यांनी पुरÖकार केला आहे. संघटनेमुळे अनेक Óयĉì एकý येवून संघटना Öथापन
करतात. Âयांची पदे िनिIJत करावी लागतात व Âया आधारे संघटनेची रचना केली जाते.
३.१.३.२ पदसोपान अथª व Óया´या (Meaning and Definition)
पदसोपान या तÂवाला िविवध नावाने संबोधले जाते. अिधकारपद परंपरेचा िकंवा पदरचनेचा
िसĦांत असे Ìहणतात. हेʼnी फेयौल यांनी āुिमक सारवली (Scalas chain ) तर मुने आिण
åरले यांनी āुिमक ÿिøया (ScalarProcess) असे संबोधले आहे. िपरॅिमड पĦती,
उतरंडीची पĦती ही सवª नावे पदसोपान या तÂवाची आहेत.
Óया´या (Definition):
१. झो. एल. डी Óहाईट : - पदसोपान Ìहणजे सावªिýक ÖवŁपाचे असे तÂव कì, ºयामुळे
संघटने¸या रचनेत िशखरापासून ते तळापय«त जबाबदारी¸या Öतरानुसार वåरķ-किनķ
यांचे संबंध िनिIJत केले जातात. (Hierarchy Consists in the universal
application of the superior subordinate relationship through a number
of levels of responsibility reaching from the top to the bottom of the
structure.)
२. जे. डी. िमलेट :- ºया िठकाणी िनरिनराÑया Óयĉì¸या ÿयÂनांना एकिýत गती िदली
जाते. तेथे अिधकार परंपरा असते. (Hierachy is where by efforts of
many different individuali are geared together)
३. अलª लॅथम :- ”अिधकारपद परंपरा Ìहणजे किनķ व वåरķ Óयĉìची ®ेणीबĦ
Öवłपात एक ÓयविÖथत संघटना होय.” (Hierachy is an orderst strudure
or interior superior beings in an ascending scate.)
४. जे. डी. मुने ”संघटनेत कायाªचे िवभाजन कłन स°ा व जबाबदारी यानुसार वåरķ ते
किनķ अशा पायöया िनमाªण केÐया जातात Ìहणून या पĦतीला øमपĦती असे
Ìहणतात.”
५. जे. एम. िफÉनर ” स°ा आिण जबाबदारीचे सुý जेÓहा पुढे आिण पाठीमागे एका
सुýात आबिĦत होतील. ºयाचा पाया अिधक िवÖतृत व शीषाªवर संकुचन असेल
Âयाला पदसोपान Ìहणतात (There should be an hierarchy or scales process
on the li nes of authority and responsibility running up and onwards munotes.in

Page 63

63
through the several leavels with a board base at the bottom and a
single head on the top)
पदसोपानाचे Öवłप व रचना (Nature and structures):

पदसोपानाचे ÖवŁप व रचना वरील आकृतीवłन ÖपĶ होते. कोणÂयाही संघटनेची कÐपना
एका िपरेिमडसारखी केली जाते. अ हा संघटनेचा वåरķ िकंवा ÿमुख अिधकारी आहे. ब-१
व ब-२ हे Âयापे±ा किनķ अिधकारी, क-१ व क-२ व क-५ हे लगतचे किनķ अिधकारी व
ड-१, ड-२, ड-५, ड-४ हे Âयापे±ा किनķ अिधकारी होत . संघटनेची रचना पदरचने¸या
िसÅदांताÿमाणे केली आहे. ÿÂय± कायाªमÅये अिधकार व िनयंýण अ पासून सुł होते. अ
ब वर ब क वर तर क ड वर िनयंýण ठेवीत असतो. तसेच ड क ला क ब ला व ब अ ला
कायाªसाठी जबाबदार असतात. ÿÂयेक अिधकारांवर असलेÐया ÿÂयेक Óयĉìस जबाबदारी
व िनयंýण अशा दुहेरी भूमीका पार पाडावी लागते.संघटनेतील किनķ Öतरावर कायª
करणाöया कमªचाªरी व अिघकारी यांना िनयंýणाचे कायª करावे लागत नाही. संघटनेत एखादा
आदेश, मािहती व हòकुम अ ने िदÐयास øमाøमाने तो ड-१ ते ड-४ पय«त पोहचिवला
जातो. िकंवा ड ला काही मािहती īायची झाÐयास परत Âयाच øमाणे अ पय«त पोहचिवली
जाते. अशाÿकारे कायª व िनयंýणाची साखळी संघटनेत असते.
पदसोपान ÿकार (Types of Hierarchy ):
पदसोपान ÿिøयेचे िÿफनर व शेरवूड यांनी खालील ÿकार नमुद केले आहेत.
१) कायाªÂमक पदसोपान (Job Tas k Hierarchy ):
संघटनेत ÿÂयेक कमªचाöयाला िनिIJत ÖवŁपाचे कायª करावे लागते. अथाªत पदसोपानांतील
Öथान कतªÓयानुसार िनिIJत होते. संधटनेत ®मिवभाजनाचे तÂव अंिगकारलेले असते.
munotes.in

Page 64

64
२) ®ेणीवर आधाåरत पदसोपान (The Hierachy of Ranks ):
या िसÅदांतानुसार ÿशासनातील Óयĉì¸या पदाला आिधक महßव िदले जाते. पदानुसार
®ेķÂव व किनķÂव िनिIJत होते. ®ेणीवर आधाåरत पदसोपान Óयĉìचा दजाª, वेतन,
िवशेषािधकार याकडे िवशेष ल± देते. ®ेणीवर आधाåरत पदसोपान सैिनकì संघटेत
आढळून येतो.
५) कौशÐयावर आधाåरत पदसोपान (The Hierachy of skills ):
ºयावेळी संघटनेत इतर घटकापे±ा कौशÐयला ÿाधाÆय देऊन Óयĉìचे संधटनेतील Öथान
िनिIJत केले जाते. तेÓहा Âयास कौशÐयाचे पदसोपान असे Ìहणतात. िनयोजन, जनसंपकª,
समÆवय इÂयादी कामासाठी िवशेष ÿशासकìय कौशÐय लागते. ÿशासनात ही काय¥
करणारा सामाÆय िवशेषण ÿशासक Ìहणून ओळखला जातो.
४) वेतनावर आधाåरत पदसोपान (Pay Hierachy):
वेतन®ेणी¸या आधारावर पदसोपान तÂवाची िनिमªती केली जाते. जबाबदारीचे ÿमाण वाढले
कì वेतनदेखील øमानुसार वाढते. वेतनावर आधाåरत पदसोपानची िनिमªती करÁयासाठी
ÿिश±ण, अनुभव व िवशेष योµयता ठेवÁयास कायªकारी वगª लागतो. वेतनाचा øम
संघटने¸या तळाकडे कमी होत जातो व िशखराकडे अिधक असतो.
पदसोपाना¸या िसĦांताचे गुण/ फायदे (Merits ):
१) कायª व जबाबदारीचे योµय वाटप:
कोणÂयाही देशात व काळात लहान, मोठ्या शासकìय अशासकìय संघटनेत या िसĦांताचा
अवलंब केला जातो. कायª व जबाबदारीचे योµय वाटप केÐयािशवाय संघटनेचे कायª
ÓयविÖथत चालणार नाही.
२) एकाÂमता व कायª±मता:
अिधकार व जबाबदारीचे वाटप झाÐयामुळे कायाªत एकाÂमता व कायª±मता िदसून येते.
ÿÂयेकाचे अिधकार व कायª±ेý ठरवून िदलेले असÐयामुळे ÿÂयेकजन आपले कायª
ÓयविÖथत पार पाडतो.
३) आदेशाची एकता:
आदेशाची एकता हे पदसोपानाची महÂवाची िवशेषता आहे. ÿÂयेक Óयĉìचे Öथान िनिIJत
केले जाते. कोणी कोणास आदेश īावेत हे ÖपĶ केलेले असते. Âयामुळे किनĶ कमªचाöयाला
वåरķांकडून आदेश िमळतात.
४) अिधकार व जबाबदारीची जाणीव :
आपÐया कामात टाळाटाळ कłन आपली जबाबदारी िकंवा आपले काम दुसöया Óयĉìवर
टाकणे. अशा ÿवृ°ीस पदसोपान तÂवामुळे आळा बसतो. आपÐया अिधकार व
जबाबदारीची जाणीव ÿÂयेकाला असते. munotes.in

Page 65

65
५) नेतृÂव:
पदसोपाना¸या शीषªÖथानी असणारा Óयĉì संपूणª संघटनेला नेतृÂव ÿदान करीत असतो.
िनयमानुसार नेतृÂव करÁयाची जबाबदारी Âयाची असते.
६) संबंध ÖपĶता:
संघटनेतील Óयĉì-Óयĉìचे संबंध या िसĦांतामुळे ÖपĶ केले जातात. Âयामुळे गैरसमज व
गुंतागुंत वाढत नाही.
७) समÆवय:
पदसोपान ÿणालीĬारे संघटनेत समÆवय Öथापन करणे सेपे जाते. कारण ÿÂयेकाला
आपआपले अिधकार व काया«चे वाटप केले जाते. तसेच Âयां¸या Öथानाची िनिIJती असते.
८) सुचना व आदेशांचा िनिIJत øम:
सूचना व आ²ा या िनिIJत øमाने ÿÂयेकास कळिवÐया जातात. Âयामुळेदेखील कायª±मता
वाढीस लागते. संघटने¸या िनयोजन कायाªत गŌधळ होत नाही.
पदरचने¸या िसĦांताचे दोष (Demerits ):
१) दĮर िदरंगाई:
संघटनेतील ÿÂयेक कायª िकंवा मािहती ही øमाøमाने होत असÐयामुळे दĮर िदरंगाई होते
व िदरंगाईमुळे अकायª±मता वाढीस लागते. पदसोपान तÂवा¸या मागाªने फाइÐसचा ÿवास
फारच लांबिवला जातो. फाइÐसचा ÿवास सरळ आसत नाही. यात मोठ्या ÿमाणात
कालापÁयय होतो. िवलंबामुळे जनतेत असंतोष वाढतो.
२) लालफìतशाही :
ÿशासनातील िवलंब आिण दीघª ÿिøया यामुळे ÿशासनातील लालफìतशाहीस ÿोÂसाहन
िमळते. संघटनेचे Öवłप गुंतागुंतीचे होते.
३) िनयमांचे काटेकोर पालन :
पदसोपान पĦतीत िनयमांचे पालन ÿÂयेकाला आपापÐया Öतरावर काटेकोरपणे करावे
लागते. िनयमांना बगल देता येत नाही. पåरणामी कायाªत ताठरता येतो.
४) ®ेķ-किनķपणाची भावना :
या तÂवाचा महÂवाचा दोष संघटनेतील अिधकारी व कमªचाöयात ®ेķ-किनķपणाची भावना
वाढीस लागते. पåरणामी संघटनेतील वातावरण दूिषत होते.
munotes.in

Page 66

66
५) सरळ कृतीला वाव नाही:
पदसोपान तÂवाचा मोठा दोष Ìहणजे किनķ कमªचाöयाला वåरķांशी थेट संपकª साधता येत
नाही. िबनािवलंब कामे झाली तरच जनतेला फायदा िमळू शकतो. या तÂवामुळे सरळ
कृतीला वाव िमळत नसÐयाने अनेक समÖया िनमाªण होतात.
६) आिथªक खिचªक पĦती:
पदसोपान पĦती अिधक खिचªक आहे. पैसा, वेळ आिण ®म या तीÆही गोĶéचा अनावÔयक
खचª होत असÐयाचे आढळते
७) मानवी संबंधाकडे दुलª±:
पदसोपान ÓयवÖथा यांिýक आिण औīोिगक संबंधावर आधाåरत असते. Âयामुळे मानवी
संबंध व भावनांचा कोणतेही Öथान ÿाĮ होत नाही. संपूणª संघटनेला यांिýकì ÖवŁप ÿाĮ
होते.
पदसोपान वैिशĶे (features of Hierarchy ):
१) पदसोपानात पदा¸या महÂवानुसार स°ा सोपिवली जाते.
२) अिधकाराचे िवभाजन िविवध Öथानावर झाले आहे.
३) परसोपाना आदेशाचे पालन केले जाते.
४) अिधकार व जबाबदारीचे वाटप केलेले असते.
५) संघटनेचे नेतृÂव ÿमुख अिधकाöयाकडे असते.
पदसोपानाचे महÂव (Importance of Hierar chy):
१) पदसोपानाचे हे तÂव सारयू Ìहणून नÓहे तर साधन Ìहणून उपयोगात आणले जाते.
साधनाचा उपयोग कŁन घेÁयावर अवलंबून असतो. या तÂवाचे ÿशासकìय महÂव
अनÆयसाधारण आहे.
२) ÿशासकìय संघटनेचे Óयापक उदिĥĶ साÅय करÁया¸या ŀĶीने पदसोपानासारखे दुसरे
तÂव िकंवा साधन नाही.
३) आदेश, सूचना, वृतांत इÂयादी बाबी वåरķाकडून किनķाकडे आिण किनķाकडून
वåरķाकडे ÿवािहत होÁयाचा एकमेव मागª Ìहणजे पदसोपान होय.
४) या øिमक ÿिøयेतून ÿशासकìय नेतृÂव िनमाªण होत असते
५) पदसोपान या तÂवाĬारे िनयंýण उ°म ÿकारे ठेवता येते.
हेʼnी फेयॉल यांची गँग Èलंक ÓयवÖथा (Fayol’s Gang Plank ):
पदसोपानातील दĮर िदरंगाई दोष दूर करÁयासाठी हेʼnी फेयॉल यांनी ”पूल ÓयवÖथा
Gang plank ही उपाययोजना सांिगतली आहे. munotes.in

Page 67

67

पदसोपान िÖथतीत संघटनशैलीत अ हा सवª ®ेķ अिधकारी होय. संघटनेचा तो ÿमुख आहे
फेयॉल¸या उपाययोजनेनुसार वåरķ-किनķ सरळ संपकª साधÁयाचे अिधकार असावेत. जसे
ब-१ चे ब-२ शी संबंध ÿÖथािपत कł शकेल. अिधकाराचे पदĂमण चालू राहते. यालाच
अिधकाराचे योµय मागाªने होणारे संसुचेन होय.
िनÕकषª व सारांश ÿाÂयि±क उपयोग (Practical usage ):
पदसोपान ÓयवÖथेत अिधकाराचे ÿकरीकरण, पåरमाजªन, पåर±ण हे दरिदवशी¸या
ÿशासकìय घटनांवर आधाåरत होय. आलª लाथम¸या मते वåरķ अिधकारी संघटनेचे उिĥķ
साÅय करÁयासाठी अिधकार łपी वृ°ीचे पåरमाजªन दुÍयम अिधकाöयामाफªत कłन
घेतात. दुÍयम अिधकारी ®ेķी¸या आदेशाचे पालन करतो.कारण Âयाला सवª®ेķ ÿगÐभ
²ान ÿाĮ होते. या ²ानाचा फायदा भिवÕयातील बढती झाÐयास Âयाचा फायदा Âयाला
होतो. बöयाच वेळेला वåरķ अिधकाöयाला काया«ची उकल न झाÐयास दुÍयम सहकारी
अिधकाöयां¸या सहअनुमतीनुसार कायाªची पूतªता करतो. िनúो¸या मतानुसार संघटन हे
संरचनेपे±ा ®ेķ आहे. आिण Âयाचे कायाªÂमक ÿशासन संबंध संघटनेसाठी ®ेयÖकर होय.
३.१.४ अिधकारÿदान (Delegation ) संघटनेचे कायª ÓयविÖथत व सुरळीत पार पाडÁयासाठी अनेकदा वåरķ अिधकाöयाला िकंवा
ÓयवÖथापकाला आपÐया वरील अिधकारांपै◌ैकì काही अिधकार दुसöया किनķ पदावरील
अिधकाöयाला īावे लागतात. या ÿिøयेला अिधकार ÿदान िकंवा ÿद° अिधकार असे
Ìहटले जाते.


munotes.in

Page 68

68
Óया´या (Definition ):
१) जे डी. मुनेः ‘‘वåरķ Óयĉìकडून किनķाला सोपिवÁयात आलेले अिधकार Ìहणजे
अिधकारÿदान होय. ” (Deleation is the devolution of authority by a
superior person to his agent or subordinate. Subject to his supervision
and control )
२) टेरी : ‘‘एका ÿशासकìय घटकाकडून िकंवा संघटनेकडून दुसöया घटकाला िकंवा
संघटनेला ÿदान केलेले अिधकार Ìहणजे अिधकारÿदान होय.” .“ (Delegation
means conferring authority from one executive or organizational unit
to another )
५) मूरः ‘‘अिधकारÿदान Ìहणजे इतरावर कामे सोपिवणे आिण ते करÁयाकåरता Âयांना
अिधकार देणे.” (Delegation means assing work to others and giving
theme authority to do it. )
अिधकारÿदान ÿिøया (process of Delegation ):
अिधकारÿदान ÿिøयेत तीन घटक महÂवपूणª असतात. अिधकार, जबाबदारी व
उ°रदाियÂव हे वåरķ किनķामÅये महÂवाचे संबंध िनमाªण करतात. किनķाला अिधकार व
जबाबदारी सोपिवली जाते. तर किनķ वåरķाÿती उ°रदायी राहóन आपÐयावर टाकलेली
जबाबदारी पार पाडत असतो.

अिधकार ÿदानाची (Features ):
१) दैनंिदन ÖवŁपाची, साचेबंद ÖवŁपाची कामे किनķ अिधकाöयांना पदÂन
अिधकाöयाĬारे सोपिवली जातात. Âयासाठी आवÔयक अिधकार व िनणªय±मता िदली
जाते.
munotes.in

Page 69

69
२) पयªवलण, िनयंýण, जबाबदारी व देखरेख वåरķ अिधकारी Öवतःकडे ठेवतो.
३) अिधकारÿदान वåरķाकडून किनķाकडे अथवा तÂसम अिधकाöयात असू शकते याला
उÅवªगामी अिधकार ÿदान Ìहणतात. किनķाकडून वåरķाकडे अथवा समान Öथरीय
याला अधोगामी अिधकारÿदान अथवा समान Öथरीय अिधकारÿदान Ìहणतात.
अिधकारÿदानाची आवÔयकता व गरज (Need of Delegation ):
१) किनķ अिधकाöयांना भिवÕयातील जबाबदाöया पार पाडÁयासाठी तयार करणे.
२) अिधकारÿदान केÐयामुळे ÿशासकìय संघटनेची कायª±मता, कुशलता आिण
ÿभावाÂमकता वाढते.
५) ÿशासकìय संघटनेत अनेकता धोरणांची अमलबजावणी करताना Öथिनक पåरिÖथती
िवचारात घेवून िनणªय ¶यावे लागतात. Âयासाठी अिधकारÿदान करणे गरजेचे असते.
४) अिधकारÿदानामुळे संघटनेत ÿभावी िनयंýण करणे श³य होते.
५) अिधकारÿदानामुळे ±ेिýय अिधकाöयांना िनणªय घेणे श³य होते. कामे जलद गतीने
होतात.
अिधकार ÿदानाचे ÿकार (Types of Delegation):
िकती ÿमाणात आिण कशा ÿकारे अिधकार ÿदान केले आहेत यावłन अिधकारÿदानाचे
चार ÿकार पडता त.
१) पूणª िकंवा आंिशक (Fuller Partial Delegation):
जेÓहा संपूणª अिधकार दुसöयाकडे िदले जातात. Âयास पूणª अिधकार Ìहणतात. तेÓहा
वåरķाची आ²ा िकंवा आदेश घेणे जłरी असते Âयास आंिशक अिधकारÿदान Ìहणतात.
२) िवनाअट िकंवा अटीसह (Unconditional or conditional delegation):
अिधकार ÿदान करतांना काही अटी परवानगी िकंवा िनयंýण लावले जावू शकतात. िकंवा
िवनाअट Öवतंýपणे कायª करÁयाचे पूणª अिधकार िदले जावू शकतात.
५) औपचाåरक िकंवा अनौपचाåरक (Formal or Informal delegation):
िलिखत घटना , िनयम िकंवा आदेश यां¸या आधारे िदले जाणारे अिधकारÿदान हे
औपचाåरक Öवłपाचे असते तर परंपरा, चालीåरती िकंवा ÿघाता¸या आधारे मौिखक
आदेशाÿमाणे िदले जाणारे अिधकारÿदान अनैपचाåरक Öवłपाचे असते.
४) ÿÂय± िकंवा अÿÂय± : (Direct or Indirect delegation)
अिधकारÿदाना चे तÂवे िकंवा िसĦांत (Principls of Delegation):
अिधकारÿदानाचे तÂव अिधक ÿभावी होÁयासाठी खालील तßवे िकंवा िसĦांत ल±ात घेणे
आवÔयक असते. munotes.in

Page 70

70
१) आिधकारÿदान ÖपĶ आिण लेखी Öवłपात असावा.
२) अिधकार ÿदान पदिसĦ व जबाबदारी अिधकाöयाला देÁयात यावे.
३) किनķ अिधकारी जेवठ्या समथªपणे वापर कł शकतो. तेवढेच अिधकार ÿदान
करावेत.
४) अिधकार ÿदान सुयोµय, िनयोजन कłन आिण ÓयविÖथत अंमलात येतील अशाÿकारे
īावेत.
५) ºयांना अिधका िदले जातात. Âयां¸याकडून पĦतशीर अहवाल मागवून ¶यावा.
६) संघटनेत िनयम व कायªपĦती ÖपĶ असावी.
७) अिधकारÿदान केलेÐया अिधकाöयास ÿिश±ण देÁयात यावे.
८) अिधकार ÿदान केलेÐया कमªचाöयास पद व जबाबदारी ची जाणीव असावी.
अिधकारÿदानाचे फायदे / गुण iegCe (Advantages & Delegations):
१. ÿमुख अिधकाöया¸या जबाबदारीचे अिधकार ÿदान झाÐयामुळे तो धोरणाÂमक
कामाला वेळ देवू शकतो.
२. इतर कमªचाöयांचा जबाबदारीची जाणीव Óहावी. Âयांना ÿिश±ण िमळावे या करीत हे
तßव फायīाचे आहे.
३. अिधकार ÿदानामुळे िनणªय जलद गतीने घेतले जातात..
४. अिधकारी व कमªचाöयात नेतृÂव गुणांचा िवकास होतो.
अिधकारÿदान ÿिøयेतील अडथळे / मयाªदा (Limitation):
अ) संघटनाÂमक अडथळे (Organizational Limitation)
१. संघटनेत सुिनिIJत कायªपĦती व िनयमांचा अभाव.
२. ÿभावी समÆवय आिण संसुधन साधनांचा अभाव
३. संघटनेचा आकार व िवÖतार मोठा असणे.
४. संघटनेत कतªÓये व जबाबदारीची अÖपĶ वाटणी.
ब) वैयिĉक अडथळे (Personal Limitations) :
१. वåरĶ पदावरील नेतृÂव करणाöया अिधकाöयांमÅये नको तेवढा अहंभाव असतो.
इतरांना अिधकार िदÐयास तो योµय ÿकारे काम कł शकणार नाहीत याची िभती
वाटते.
२. अनेक अिधकाöयांना अिधकार ÿदान कसे करावे िकती अिधकार ÿदान कराव¤ याची
मािहती असते.
३. ÿभावी व यशÖवी नेतृÂवा¸या Óया´येत अिधकारÿदान बसत नाही.

munotes.in

Page 71

71
िनÕकषª (Conclusion):
उपिधकारÿदान सतत बदलत असतात. Âयांचे नेहमी अवलोकन केले पािहजे. बदलती
पåरिÖथती व कमªचारीवगाªबरोबर अिधकारÿदान बदलतात. मोठ मोठ्या संघटनामÅये
मोठ्या ÿमाणावर अिधकारÿदानाची ÓयवÖथा केली जाते. Âयाचबरोबर िनयंýण, संसूचन,
समÆवय, दखरेख आिण अहवाल यांची आखणी ÿभावीपणे केली जाते. Âयामुळे अिधकार
ÿदान वापरले जातात.
३.१.५ क¤þीकरण व िवक¤þीकरण (Centralization & Decentralization) आधुिनक सरकारपुढे क¤þीकरण व िवक¤þीकरण हा महßवाचा ÿij आहे. राÕůाचे अिथªक
िनयोजन, देशाची मजबूत संर±ण ÓयवÖथा तसेच राÕůीत एकाÂमता साधावया¸या Ìहणजे
क¤þीकरणािशवाय दुसरा उपाय नाही. या उलट लोकशाही अिधक बळकट करावयाची
असेल तर Öथािनक Öवायत°ेला ÿोÂसाहन īावयाचे असेल तर िवक¤þीकरण आवÔयक
ठरते. थोड³यात कोणÂयाही संघटनेचे Öवłप िनिIJत करताना क¤þीकरण आिण
िवक¤þीकरण या दोन तÂवांचा ताळमेळ बसवावा लागतो.
अथª व Óया´या (meaning and def inition) :
१) Óहाईट - ‘‘शासना¸या किनķ Öतरापासून वåरķ Öतराकडे ÿशासकìय स°ेचे
Öथानांतर होÁया¸या ÿिøयेला क¤þीकरण असे Ìहणतात. Âया¸या िवŁĦ ÿिøयेला
िवक¤þीकरण असे Ìहटले जाते.’’
२) हेʼnी फेयॉल : संघटनेतील किनķ अिधकाöयां¸या भूिमकेचे महßव कमी करणारी
ÿÂयेक बाब Ìहणजे क¤þीकरण होय व संघटनेतील किनķ अिधकाöयां¸या भूिमकेचे
महßव वाढिवणारे ÿÂयेक कायª Ìहणजे िवक¤þीकरण होय.’’
५) अवÖथी व माहेĵरी : ‘‘ क¤þीकरण Ìहणजे सवō¸च िठकाणी अिधकारांचे एकýीकरण
व िवक¤þीकरण Ìहणजे अनेक Óयĉì िकंवा घटकांमÅये अिधकारांची वाटणी होय.
थोड³यात क¤þीकरण व िवक¤þीकरण हे तßव अिधकार व जबाबदारीशी िनगडीत असतो.
‘िवक¤þीकरण Ìहणजे अिधकार व जबाबदारी यांचे Óयĉì व घटनांमÅये वाटप होते.
क¤þीकरण आिण िवक¤þीकरण िनिIJत करणारे घटक (Factor):
ÿशासकì संघटना िकती ÿमाणात क¤िþत अथवा िवक¤þीत असावी हे िनिIJत करणारे ÿमुख
चार घटक आहेत.
१. जबाबदारीचा घटक : Factor of Responsibility .
२. ÿशासकìय घटक : Administrative Factor
३. कायाªÂमक घटक : Functional Factor
४. बाĻ घटक : External Factor munotes.in

Page 72

72
क¤þीकरणाचे वैिशĶे (Features of centralisation):
१. ÿशासकìय स°ा एका िठकाणी क¤þीत झालेली असते.
२. ÿशासनातील सवª घटकांना क¤þीय स°ेकडून आदेश ÿाĮ होतात व सवª घटक क¤þीय
स°ेला जबाबदार असतात.
३. ÿशासनातील िवभागीय कायाªलयांना Öवाय°ता मुळेच नसते. Âयांना ÿÂयेक
कायाªसाठी क¤þीय कायाªलयावर अवलंबून रहावे लागते.
४. केवळ आदेशांचे पालन करणे हे किनķांचे कतªÓय असते.
५. ÿमुख ÿशासक सवª कायाªसाठी जबाबदार असÐयामुळे तोच जनतेला उ°रदायी
असतो.
िवक¤þीकरणाचे वैिशĶे:
१. िवक¤þीकरणामुळे किनķांना ÿशासकìय कायाªसंबंधी अिधकार ÿाĮ होतात.
२. िनणªय घेÁयाचे अिधकार Öथािनक Öतरापय«त पोहोचतात.
३. धोरणाÂमक िनणªय क¤þीय पातळीवर घेतले जातात. परंतु अंमलबजावणीचे िनणªय इतर
पातळीवर घेतले जातात.
४. कायाª¸या िवभाजनाचे तßव िÖवकारले जातात. Âयामुळे अनेक िवभाग व उपिवभाग
िनमाªण केले जातात.
५. िवक¤þीकरणा¸या ÿिøयेत Öथािनक लोकांचा सहभाग असतो.
६. िवक¤þीकरणामÅये केवळ नेतृÂव क¤þाकडून केले जाते तर सवª काय¥ ÿशासकìय िविवध
घटकांतून पार पाडली जातात.
क¤þीकरणाचे गुण व दोष (Merits and demerits) :
iegCe (Merits):
१. सवª ÿशासकìय संÖथावर क¤þीय अिधकाöयांचे ÿभावी िनयंýण असते Âयामुळे ÿशासन
कायª±म राहते.
२. संपूणª ÿशासकìय संघटना क¤þाĬारे िनिIJत केलेले धोरण आिण िसĦांत या नुसाकाªयª
करीत असतात. Âयामुळे शासनात सुलभता िनमाªण होते.
३. क¤þीकरणामुळे राÕůिहता¸या ŀĶीने राÕůीय िनयोजन करता येते.
४. क¤þीकरणामुळे ÿशासकìय संघटना Öथािनक राजकìय Óयĉì¸या ÿभावापासून मुĉ
होतात.
५. क¤þीकरणामुळे िविवध िवभागात समÆवय ÿÖथापीत करता येतो.
दोष (Demerits):
१. ÿशासकìय कायाªचे सवª आदेश मु´य कायाªलयांकडून येतात Âयामुळे िनणªय लवकर
होत नाहीत. ही पĦती दĮर िदरंगाईला पोषक आहे. munotes.in

Page 73

73
२. क¤þीय अिधकाöयांनी घेतलेले िनणªय Öथािनक ŀट्या चुकìचे िकंवा हानीकारक
असतात.
३. Öथािनक अिधकाöयांना क¤þीय अिधकाöयांचे आदेशांचे पालन करावे लागते. Âयामुळे
Âयां¸यात उÂसाह कायम राहत नाही.
४. या पĦतीमुळे नवीन ÿयोग करÁयास वाव आसत नाही.
५. क¤þीय अिधकाöयांचे िनयंýण ±ेý Óयापक व िवÖतृत असÐयाने Öथािनक
कायाªलयाकडे दुलª± होते.
िवक¤þीकरणाचे गुण व दोष (Merits and demerits of Decentralization):
गुण (Merits):
१) िवक¤þीकरणामुळे क¤þीय स°ेवरील कामाचा भार कमी होतो. पåरणामी क¤þीय स°ा
महßवा¸या ÿijाकडे ल± पुरवू शकते.
२) Öथािनक घटकांचा व ±ेýीय ÿशासकांना कायª करÁयाची व ÿij सोडिवÁयाची संधी
िमळते.
३) लोकशाही Óयापक आिण वाÖतवीक बनते.
४) िवक¤þीकरणामुळे किनķ अिधकारी व कमªचारी यांना अिधकार व जबाबदारी ÿाĮ होते.
Âयामुळे उ°म ÿशासक िनमाªण करÁयास मदत होते.
५) िवक¤þीकरणामुळे ÿशासना¸या ÿÂयेक घटकात Öपधाª िनमाªण होवून ÿशासन Öव¸छ
व कायª±म होते.
दोष (Demerits):
१) िवक¤þीकरणामुळे ÿशासनात समÆवय करणे कठीण जाते Ļामुळे ÿशासनातील
एकाÂमता नािहशी होते.
२) िवक¤þीकरणामुळे ÿशासकìय घटकांवर िनयंýण ठेवणे कठीण जाते व ÿशासनात
गुंतागुंत िनमाªण होते.
३) काही ÿशासकìय कायाªत िवक¤þीकरण करणे धो³याचे असते. उदा. अंदाजपýक तयार
करणे, संर±णाची काय¥ इ.
४) जेवढे ÿशासनाचे घटक तेवढा जाÖत खचª अिधक असतो.
५) देशा¸या सुरि±ततेसाठी, राÕůीय एकाÂमता , राजकìय ऐ³य आिण ÿशासकìय
कायª±मतेसाठी सशĉ क¤þाची आवÔयकता असते. ÂयाŀĶीने केþीकरण ÓयवÖथा
उपयुĉ ठरते.
३.१.६ सारांश / िनÕकषª (Conclusion) ĂĶाचार, विशले बाजी, लाचलुचपत इÂयादी दोष दोÆही ÿकारात कमी अिधक ÿमाणात
आढळतात. Âयाचÿमाणे आिथªक काटकसर, ÿभावी जनसंपकª जबाबदारीची जाणीव,
कायª±मता या गुणांचा िवकास दोÆही पĦतीत होवू शकतो. Âयामुळे ÿशासकìय संघटनेसाठी
यापैकì कोणतेही एक तÂव Öवीकरता येणार नाही. ÿशासकìय संघटनेसाठी दोÆही तßवे munotes.in

Page 74

74
महßवपूणª आहेत. कोणतीही संघटना िवक¤þीकरण¸या तßवावर उभारली जावू शकत नाही.
आधुिनक ÿशासनात दोÆही तßवांचािÖवकार केलेला िदसून येतो. दोÆही तßवांची उपयुĉता
Öथल, काल, आिण पåरिÖथती नुसार बदलत जाते. Âयामुळे तßवाचे दोष दूरकłन Âयांचे
गुणúहण कłन ÿशासकìय संघटना अिधकािधक दोषरिहत बनिवली जावी. पåरणामी
ÿशासकìय उĥेश साÅय करता येईल.
उपरोĉ ÖपĶ दशªिवलेÐया िनÕकषª व सारांशानुसार असे ÖपĶ होते कì पदसोपान पĦतही
अितशय जुनी व पुरातन काळापासून कायªरत आहे. आधुिनक काळात सापे±
पåरिÖथतीनुसार बदल केले आहेत. यात लोकशाही ÿदान राÕůात केलेला िदसून येतो.
भारत, ĀाÆस, इंµलंड व चीन या राÕůाचा समावेश होता. या नुसार ÿशासकìय पĦतीनुसार
तßवतः काही गुण व दोष आहेत. अमेåरकेची ÿशासकìय ÓयवÖथा संघराºयाÂमक व पåरŀढ
आहे. तर भारताची पåरवतªनीय आहे.
३.१.७ ÿij (Questions) १) पदसोपान अथª व Óया´या सांगून पदसोपानाची रचना व ÿकार ÖपĶ करा.
२) पदसोपान या तßवाचे गुण व दोष सांगा.
३) अिधकारÿदान ÿिøया व ÿकार सांगा.
४) अिधकार ÿदानाची वैिशĶे िलहा.
५) क¤þीकरण व िवक¤þीकरणाची संकÐपना ÖपĶ करा.
६) क¤þीकरण व िवक¤þीकरणा¸या गुण-दोषांचे तुलनाÂमक अËयास करा.


*****
munotes.in

Page 75

75
३.२ अिभÿेरणा िसĦांत उगलस् मॅकúेगर
ÿÖतावनाः
उगलस मॅकúेगर यांचे ÓयवÖथापन िसĦांता¸या मांडणी करणाöया िवचारवंतात महßवूÈण
Öथान आहे. Âयां¸या ÓयवÖथापकìय िवचारांनी ÓयवÖथापनाची कला व िव²ान यावर
Óयापक अशा Öवłपाचा ÿभाव पडÐयाचे िदसून येते. मॅकúेगर यांचा जÆम संयुĉ राºय
अमेरीकेत झाला. मॅसा¸युसेटस इÆÖटीट्यूट ऑफ टे³नोलॉजी (MIT) येथे ते औīोिगक
संबंध या िवषयाचे ÿाÅयापक होते. मानवी ÿवृ°ी व मानसशाľ या िवषयांचे ते गाढे
अËयासक होते. अिभÿेरणे¸या ±ेýात Âयांनी माÖलो याना आपला गुł मानले होते. Âयानी
आपÐया X आिण Y िसĦांता¸या आधारे ÓयवÖथापना¸या ±ेýात मोठ्या ÿमाणावर
िवÖतृत िवचार जगासमोर मांडले. वया¸या ५८ Óया वषê Âयांचे िनधन झाले.
मॅकúेगर यांचा X आिण Y िसĦांत :
इ. स. १९६० मÅये मॅकúेगर यांनी 'The Human side if Enterprize' नावाचा úंथ
िलहीला. या úंथात Âयांनी ÓयवÖथापनासंबंधी अमूÐय िवचार मांडले व याच úंथात Âयांनी
ÓयवÖथापना¸या ±ेýातील ÿिसĦ अिभÿेरणेचा X DeeefCe Y िसĦांत मांडला.
अिभÿेरणा ही ÓयवÖथापनाचे Ńदय आहे. कोणÂयाही ÿकार¸या संघटनेत आपली िनधाªरीत
केलेली Åयेये, उिĥĶे साÅय करÁयासाठी संघटनेत कायªरत कमªचाöयाना अिभÿेरीत करणे
खूप आवÔयक असते. एÐटन मयो या िवचारवंता¸या गिदª¸या संकÐपना (रेबल
हायपोथेिसस) या संकÐपने¸या ÿेरणेतूनच मॅकúेगर यांनी आपला X DeeefCe Y िसĦांत
ÖपĶ केला. मॅकúेगर ¸या मते मानवी वतªनाचा पुवाªनुमान लागला जाऊ शकतो. आपण
आपÐया िनयंýण करÁया¸या ±मतेत सुधारणा कłन व मानवाची ÿवृ°ीचा आपण अंदाज
बांधु शकतो असे Âयांचे मत होते. मानवा¸या संघटनेतील वतªनावर संघटनेतील कायªिÖथती,
कमªचाöयाचे अंतगªत संबंध इ. बाबीचा ÿामु´याने ÿभाव पडत असतो असे िवचार Âयानी
आपÐया अिभÿेरणेिवषयी¸या िसĦांतात ÖपĶ केलेले आहेत. मॅकúेगर यां¸या मते क¤þीकृत
िनणªय, पदसोपान व कायाªचे बाĻ िनयंýण Ļा पारंपारीक परंपरागत संघटने¸या मानवी
तßवा¸या आधारे मानवाचा Óयवहार िनयंिýत होत असतो. याच िसĦांताला ते अिभÿेरणेचा
X िसĦांत असे Ìहणतात.
X िसĦांताची वैिशĶे:
मॅकúेगर यांनी X िसĦांताची काही ÿमुख वैिशĶे पुढीलÿमाणे ÖपĶ केलेली आहेत.
१) कायाªची अŁची :
िसĦांत X नुसार संघटनेतील बहòतांश कमªचाöयामÅये कायाªबĥल आवड नसलेली िदसुन
येते. Óयĉìबĥलची नकाराÂमक िवचारसरणी ही कायª कł नये असे वाटते. काम न
करÁया¸या ÿवृ°ीमुळे संघटनेतील कायª व जबाबदारी टाळायाची ÿवृ°ी वाढीस लागते. munotes.in

Page 76

76
यामुळे केवळ िशÖत व कायदा िनयमा¸या आधारेच अनुशासन, िश±ाचा मागाªनेच कायª
केÐया जाऊ शकते असा X हा िसĦांताचा िवचार आहे.
२) महÂवाकां±ा कमी, उ°रदाियÂव ÖवीकारÁयास असमथªता व िनद¥शनाला महßव:
X िसĦांतानुसार संघटनेतील कमªचाöयात महßवकां±ा कमी नाममाý िकंवा नसÐयाची
िदसून येते. तसेच कमªचारी उ°रदाियÂव िकंवा जबाबदारी ÖवीकारÁयास असमथªता
दशªिवत असतो व संघटनेत काम करीत असाना वरीķाकडून आलेÐया आदेश/िनद¥शन
माÆय करणे या मÅयेच आपली धÆयता आहे असे मानतो.
३) संघटनाÂमक समÖया सोडिवÁयासाठी रचनाÂमक ±मतेची कमतरता:
X िसĦांतानुसार संघटनेतील कमªचाöयात संघटनाÂमक समÖया सोडिवÁयासाठी
सृजनाÂमक ±मता व ÿijांकडे सकाराÂम भावनेतून उ°र शोधÁयाची ±मता असणे
आवÔयक असते.
४) शारीåरक व सुर±ाÂमक आवÔयकता इतरावर अिभÿेरणा:
मानवा¸या सवाªत िनÌनÖतरीय गरजा Âया शारीåरक व सुर±ाÂमक असतात. X
िसĦांतानुसार या गरजांची पूतªता करÁयासाठी कमªचाöयाना अनुशािसत, दंिडत करणे,
िश±ा देणे या बाबीनाच खूप महßव िदले जाते.
५) कठोर िनयंýण व दंÁडः
X िसĦांतानुसार कमªचाöयात कायª व जबाबदारी िÖवकारÁयासाठी अिन¸छा िदसून येत
असÐयामुळे Âयांना दंिडत, िश±ा देऊनच कायª कłन घेतÐया जाऊ शकते असे या
िवचारधारेĬारे ÖपĶ होते.
अशा ÿकारे मॅकúेगर यांची X िसĦांताची िवचारधारा ही मानवा¸या नकाराÂमक ÿवृ°ी
िनराशावादी बाजू समोर व मोडÁयात आलेली िदसून येते.
X िसĦांता¸या मांडणीनंतरही मॅकúेगर सतत ÿयोग करीत राहीले. खरच मानवीवतªन X
िसĦांता¸या आधारे िनिIJत संघटनेची Åयेय व उिĥĶे साÅय करÁयासाठी नकाराÂमक
भावनाच उपयुĉ आहे काय ? यावर िवचार कłन Âयानी आपले संशोधन चालूच ठेवले व
मानवी Óयवहार व अिभÿेरीत कłन सकाराÂमक भावनेतून व चांगÐया Óयवहारातून
संघटनेची Åयेये व उिĥĶे साÅय करता येतात. या िवचारधारेला Âयांनी Y िसĦांत असे
ÖपĶीकरण केले.
मॅकúेगरचा Y िसĦांत:
Y िसĦांत हा X िसĦांता¸या वैकिÐपक िसĦांताचा िवकास आहे. यामÅये मानवी Óयवहार
सकाराÂमक गोĶीने अिभÿेरीत केला जाऊ शकतो असे मॅकúेमरचे मत आहे.
उग् लस मॅकúेगर यानी Y िसĦांताची काही वैिशĶे पुढीलÿमाणे ÖपĶ केलेली आहेत. munotes.in

Page 77

77
१) कायª करणे खेळÁयाइतके Öवाभािवक आहे :
X िसĦांता¸या अगदी िवŁĦ Y िसĦांत आहे. Y िसĦांतानुसार कायª करणे इतके
Öवाभािवक आहे कì खेळणे, आरामकरणे या कृती मानव जेवढ्या सहजपणे करतो अगदी
Âयाÿमाणे संघटनेत कमªचाöयाला कायª करणे आहे असे Y िसĦांताचे िववेच आहे. Óयĉìना
आराम करÁयाने ºयाÿमाणे आनंद िमळतो अगिद Âयाचÿमाणे कायª केÐयामुळे आनंद
िमळतो.
२) आÂमिनयंýण:
संघटनेची Åयेये व उिĥĶे साÅय करÁयासाठी आÂमिनयंýण आवÔयक आहे. आÂमिनयंिýत
Óयĉì संघटनेची Åयेय साÅय करÁयासाठी अिधक अिभÿेरीत होत असतो.
३) समÖया सोडिवÁयासाठी उ¸च सृजनाÂमकताः
िसĦांत Y असे मानतो कì, कमªचाöयात, संघटने¸या समÖया सोडिवÁयासाठी उ¸च
Öतराची सृजनाÂमता असते. ही सृजनाÂमकता लोकसं´ये¸या Öवłपात िवÖतारीत होत
जाऊन ही सकाराÂमक धारणा संघटने¸या समÖया सोडिवÁयासाठी उ¸च सृजनाÂमकता
िवकिसत करÁयाचे सकाराÂमक कायª करते.
४) अिभÿेरणा सवª आवÔयकतासाठी:
िसĦांत X नुसार अिभÿेरणा फĉ शारीåरक व सुर±ाÂमक आवÔयकताची पूतªता केली
जाते. भ् िसĦांतानुसार िनÌनÖतरीय गरजाबरोबर उ¸च Öतरीय गरजा सामािजक सÆमान ,
आिण आÂमिवĴेषणाची गरज याĬारेही कमªचाöयाना अिभÿेरीत केले जाऊ शकत नाही तर
अनौपचारीक साधनाĬारेही कमªचाöयाना अिभÿेरीत केले जाऊ शकते.
५) Öवयंिनद¥शन व रचनाÂमकता:
िसĦांत Y नुसार कमªचाöयाना योµय ÿकारे अिभÿेरीत केले तर Âयाना Öवंयिनद¥शन व
रचनाÂमक मागाªĬारे अिधक कायªÿवण करता येऊ शकते.
६) उ°रदाियÂव /जबाबदारी Öवीकारणेः
कमªचाöयाला कायª करÁयासाठी चांगले कायªवातावरण िनमाªण केले तर तो जबाबदारीची
Öवीकार करतो व संशोधना¸या माÅयमातून ती िवकिसत करÁयाचा ÿयÂन करीत असतो.
कमªचारी Öवइ¸छेने जबाबदारीचा Öवीकार करीत असतो.
अशा ÿकारे मॅकúेगरच यांची X आिण Y िसĦांत हा संघटनेतील कमªचाöयाना अिभÿेरीत
कłन संघटनेची Åयेय व उिĥĶ साÅय करता येतात.
मॅक ³लॅलंडचा अिभÿरणेचा िसĦांतः
मॅक ³लॅउंड¸या मते गरजाची Óयĉì मांडणी¸या आधारे अिभÿेरणेचा िसĦांत मांडला.
Âयांनी अिभÿेरणेसाठी तीन ÿकार¸या गरजा Óयĉìला ÿेåरत करीत असतात असे मत munotes.in

Page 78

78
मांडले. ते एक मानसशाľ² होते. Âयांनी आपÐया िविवध ÿयोगा¸या आधारे मानवी
वतªनाचा िचिकÂसकपणे अËयास कłन संशोधनाअंती िनÕकषª मांडून आपला अिभÿेरणेचा
िसĦांत ÖपĶ केलेला आहे.

मॅक ³लॅलड यांनी आपÐया अिभÿेरणे¸या िसĦांतात Óयĉìला Achievement Ìहणजे
Åयेय िकंवा उिĥĶे साĻ करÁयासाठी Óयĉì सतत धडपडत असते. संघटनेची अवÔयही
तशीच आहे. उिĥĶे साÅय करÁयासाठी कमªचारी कायª करीत असतात. Óयĉì आपÐया
उिĥĶे Åयेय साĻ करÁयासाठी ÿयÂनाची पराकाķा करीत असतो. ÿयÂनामुळे Óयĉìला
आपले िनिIJत Åयेय वा उिĥĶ साकार करता येऊ शकते Ìहणूनच अिभÿेरणे¸या िसĦांतात
एक ÿमुख घटक Ìहणून याकडे पािहले जाते. Óयĉìने िनधाªरीत केलेली Åयेय व उिĥĶे
साÅय करÁयासाठी »दैी िकंवा स°ा / अिधकार हा अिभÿेरणे¸या िसĦांताचा दुसरा घटक
आहे. स°ा ही कायª करवून घेÁयासाठी िकंवा आपÐया अधीनÖथ कमªचाöयाकडून Åयेयन
उिĥĶे साÅय करÁयासाठी औपचारीक ÓयवÖथा आहे. यामुळे स°ा अिधकार ही गरजा¸या
®ेणीतील दुसरी गरज आहे. ही गरज देखील Óयĉìला कायª करÁयासाठी अिभÿेरीत करीत
असते.
अिभÿेरणेसाठी गरजा¸या ®ेणीतील ितसरी व महÂवपूणª गरज Ìहणजे Affiliation िकंवा
संलµनता िकंवा संबĦता होय. Óयĉì कोणÂया ना कोणÂया łपाने एकमेकाशी संलµन िकंवा
संबĦ असतो. तो इतरा¸या आंतरवैयĉìक संबंधा¸या माÅयमातूनही आपÐया अनेक गरजा
पूणª करीत असतो. अशा अिभÿेरणे¸या माÅयमातून ही Óयĉìला कायª करÁयासाठी उिĥĶे
साÅय करÁयासाठी िनिIJ तच मदत होत असते. अनौपचारीक संबंधा¸या माÅयमातून
आंतरसंबधा¸या िवकिसतनेतून व सामािजक सहसंबधा¸या माÅयमातून कायª करणे िकंवा
Åयेये व उिĥĶे साÅय करणे सुलभ सोपे जाते.
या िसĦांता¸या आधारे अगोदर अिभÿेरीत करÁयासाठी कोणÂया गरजांची आवÔयकताची
गरज आहे याचा शोध घेतला जातो. Âया गरजा पूणª करÁयासाठी Óयĉì, िकंवा
Óयĉìसमूहाला संबंिधत यंभणेला जोडÐया जाते व ÂयामाÅयमातून संघटनेची Åयेये व उिĥĶे
व अिभÿेरणे¸या माÅयमातून कमªचाöयाना Âयां¸या गरजा पूणª कłन घेÁयासाठी कायाªसाठी
ÿेरीत केले जाते. अिभÿेरण देऊन संघटना िजवंत ठेवता येते कì िनधाªरीत केलेली उिĥĶे
साÅय करता येऊ शकतात असे या िसĦांतात ÖपĶ करÁयात आलेले आहे.

*****
munotes.in

Page 79

79
३.३ नेतृßवाचे िसĦांत
३.३.१ ůेटचा नेतृÂवाचा िसĦांत
ÿशासकìय संघटनेत नेतृÂवही महßवपूणª संकÐपना आहे. संघटनेचे यशअपयश हे
ÿामु´याने नेतृÂवावरच अवलंबून असते. संघटनेला िनयमबĦ संिहता िकंवा औपचारीक
िनयमा¸या आधारे संचािलत करÁयाचे महÂवपूणª कायª नेतृÂवाला करावे लागते. नेतृÂवा¸या
अंगी िवशेष गुणवैिशĶे व शारीåरक बौĦीक ±मता िकंवा गुण आवÔयक असतात. धोरण
िकंवा िनणªय घेणयाची ±मता व घेतलेले िनणªयाची ÿभावीपणे अंमलबजावणी करवून
घेÁयासाठी एक कुशल नेतृÂवाची आवÔयकता असते.
मानवाचा इितहास जेवढा ÿाचीन आहे िततकाच नेतृÂवाचा इितहास प् राचीन आहे. ÿाचीन
काळी मानवसंÖकृतीचा िवकास टोळी¸या माÅयमातून भटकंती कłन आपला उदरिनवाªह
जंगलात वाÖतÓय कłन घालिवत असे. मानवाने नंतर मानवी वसाहतीसाठी अनुकूल
असलेÐया भौगोिलक ÿाकृितक ÓयवÖथा अनुकूल असलेÐया िठकाणी आपÐया वÖÂया
िकंवा वसाहती बसिवÐया नंतर Âयाचेच Łपांतर गाव व नगर शहरे, ÿमहानगरे यामÅये Âयाचे
łपातंर झालेले िदसून येते. टोळीचा नायक हा टोळीचे नेतृÂव करीत असे व आदेश देणे,
िनयंýण ठेवणे, आदेशाची अंमलबजावणी कłन घेणे, सरं±ण करणे इ. काय¥ ही तो करीत
असे. तसेच आधुिनक काळातील नेतृÂवाला अगदी तशाच ÿकारची काय¥ पार पाडावी
लागतात. संघटनेचे यश-अपयश हे नेतृÂवावरच अवलंबून असते एवढे नाही तर संघटनेची
ओळखही नेतृÂवा¸या नाव ÓयĉìमÂव यावłनच होत असÐयाचे िदसून येते. नेतृÂवा¸या
िविवधांगी ÓयĉìमÂवाचे वैयĉìक गुण व वैिशĶांचा नेतृÂवा¸या परीणामकारकतेवर ÿभाव
पडत असतो. ÿामु´याने आज¸या काळात कायªपािलकेचे ÿशासन हे पंतÿधान
राÕůपती¸यावतीने पार पाडीत असतात. सरकारचे नेतृÂव पंतÿधान करीत असतात.
पयाªयी नेतृÂवा¸या नावानेच सरकारची ओळख ÿामु´याने होत असताना िदसुन येते. इंिदरा
गांधी यांचे सरकार, राजीव गांधी यांचे सरकार, पी.Óही. नरिसंहराव यांचे सरकार डॉ.
मनमोहनिसंग यांचे सरकार, नर¤þ मोदी यांचे सरकार ÿामु´याने Âया कालखंडात सरकारने
घेतलेÐया चांगÐया-वाईट, यशÖवी, परीणामकारक िनणªय, धोरणांची ओळख ही Âया
सरकारचे नेतृÂव करणारे पंतÿधान यां¸याच नावाने होत असते. ůेट या ÿशासकìय
िवचारवंताने आपÐया नेतृÂवा¸या िसĦांÆता नेतृÂव हे ÓयĉìमÂवाचे गुण व ÿभाव यामÅये
सहसंबंध असतो. नेतृÂवा¸या िसĦांतात वतªनवादी ŀĶीकोनाचाही ÿभाव पडतो असे ůेट या
ÿशासकìय िवचारवंताने ÖपĶ केलेले आहे. ůेटने िनÌनÖतर पयªवे±क व उ¸च Öत पयªवे±क
अशी िवभागणी केलेली आहे.
ůेट¸या मते आदशª नेतृÂवाचे गुणः
ůेट या ÿशासकìय िवचारवंता¸या मते ÿशासकìय नेतृÂवात पुढीलÿमाणे आदशª गुण असले
पािहजेत.
munotes.in

Page 80

80
१) Öवीकायªता व लविचकता:
ůेट¸या मते आदशª नेतृÂवात Öवीकायªता व लविचकपणा असणे आवÔयक आहे.
संघटनेतील सवª अनुयायानी नेतृÂव माÆय केले पािहजे. Âया¸या नेतृÂवाला अिधमाÆयता
असÐयािशवाय संघटनेतील सहकारी नेतृÂव Öवीकारणार नाही. Öवीकायªता असे आवÔयक
आहे तरच ते यशÖवी नेतृÂव िसĦ होऊ शकते. दुसरा महßवाचा गुण Ìहणजे नेतृÂव हे
लविचक असे गरजेचे आहे. कालानुłप आपÐया िनणªयात धोरणात आवÔयक ते बदल
िकंवा लविचकता असणे आवÔयक आहे. लविचकतेमुळे धोरण िकंवा िनणªयाची
अंमलबजावणी कłन घेÁयात अडचणी येत नाहीत. यामुळे संघटनेतील ÿÂयेक घटकाला
संबिधत आपुलकìची भावना वाढीस लागते.
२) ÿभावीपणा:
ůेट¸या मते नेतृÂव ÿभावशाली आवÔयक आहे. नेतृÂवाची छाप ही संघटनेतील इतर सवª
सहकाöयावर पडणे आवÔयक आहे. ÿभावहीन नेतृÂव हे संघटनेत अनेक ÿij व समÖया
िनमाªण करीत असते. ÿभावशील नेतृÂवा¸या अधीन कायªकुशलता व कायª±मता उिĥĶाÿित
जागłकता इ. तÂवे संघटनेत łजÁयास मदत होते. Ìहणून नेतृÂव ÿभावशाली असणे
आवÔयक आहे.
३) अिभÿेरीत करÁयाची ±मता:
ůेट¸या मते संघटनेचे नेतृÂव करणारा नेता हा संघटनेतील इतर कमªचारी िकंवा Âयां¸या
अनुयायाना आपÐया संघटनेची उिĥĶे काय आहेत या ÿित िचरतंर जागłक व सतेज
ठेवÁयासाठी Âयाना आपÐया कायाªÿित अिभÿेरीत करणे आवÔयक असते. अिभÿेरणा Ļा
घटकामुळे कमªचाöयामÅये काय करता एक ÖपधाªÂमक वातावरण तयार होईल व चांगलेकाम
करणाöया कमªचाöयाला वि±स िमळाÐयामुळे काम करÁयासाठी अिभÿेरणा िमळेत.
नेतृßवाकडे संघटने¸या उिĥĶाÿती कमªचाöयांना जागłकता व अिभÿेरीत करÁयाची ±मता
असणे िनतांत गरजेचे असते.
४) धैयª व ठाम िनIJय:
ůेट¸या मते नेतृÂवा¸या अंगी धैयª व ठाम िनिIJतता आपण घेतलेÐया िनणªयाÿित िकंवा
संघटने¸या धोरणा¸या अनषंगही असणे आवÔयक असते. आपला िनणªय एकदा
ठरÐयानंतर Âयां¸या अंमलबजावणीची उ°मपणे कłन घेणे हीच खरी नेतृÂवाची कसोटी
असते. ÿÂयेक िनणªय िकंवा धोरणांचे गुण-दोष Ļा दोÆही बाजू असतात. परंतु घेतलेला
िनणªय तडीस घेऊन जाणे हे देखील नेतृÂवाचा महÂवपूणª गुण असÐयाचे ůेटचे िवचार
आहेत.
५) नािवÆयता:
ůेट¸या मते संघटनेतील नेतृÂवाकडे नािवÆयता हा गुण असणे आवÔयक आहे. संघटनेत
आपली िनिIJत Åयेये व उिĥĶे साÅय करÁयाने नव-निवन उपøम व नािवÆयपूणª गोĶी
राबिवणे आवÔयक आहे. यामुळे संघटनेत चैतÆय व िजवंतपणा िटकून राहतो. एक चांगÐया munotes.in

Page 81

81
ÿकारची िनकोप Öपधाª, कायªसंÖकृती िवकिसत करावयाची असेल तर Âयासाठी संघटनेत
या गोĶीकडे नेतृÂवाने िवशेष ल± िदले पािहजे असे ůेटचे मत आहे.
६) िनणªय±मता:
ůेट¸या मते नेतृÂवाकडे िनणªय±मता हा गुण असणे अÂयंत आवÔयक आहे. िनणªय ±मता हे
नेतृÂवाचा अिवभाºय व सवाªत महÂवपूणª असा गुण आहे. ÿशासनात कायª करीत असताना
— हे खुप महßवाचे भूिमका बजािवत असतात. एक चांगला िनणªय ÿशासनाला िनिIJत
यशा¸या िशखरावर ÿशासनाला घेऊन जात असतो. Ìहणून िनणªयासाठी माहीती
मािहती¸या िवĴेषणाचा तुलनाÂमक अÅययन व या बाबी¸या आधारे नेतृÂवाला िनणªय घेणे
आवÔयक असते व घेतलेÐया िनणªयाची अंमलबजावणी कłन घेणे आवÔयक असते.
७) जबाबदारी ÖवीकारÁयासाठी उÂसुक:
ůेट¸या मते नेतृÂव हे जबाबदारी ÖवीकारÁयासाठी उÂसुक असणे आवÔयक आहे.
संघटने¸या यश-अपयशाची जबाबदारी िकंवा चांगला व वाईट िनणªयाचे भागीदार हे
ÿामु´याने नेतृÂवच असते. संघटनेत एखादा िनणªय लोकिÿय होऊ शकतो िकंवा एखाīा
िववªचाला िवरोधही होऊ शकतो. परंतु या सवª बाबी नेतृÂवाला जबाबदारी Ìहणून Öवीकारणे
øमÿाĮ ठरते. Ìहणून संघटनेचा ÿमुख ÿशासक व ÿमुख Óयĉì या नाÂयाने नेतृÂवाने
जबाबदारी घेÁयासाठी व ती पेलÁयाची समथªपणे ±मता असते. हीच खरी नेतृÂवाची
कसोटी ठरते.
८) भावनाÂमक Öथैयªता:
नेतृÂवाकडे भावनाÂमक Öथैयªता हा गुण असणे आवÔयक आहे. नेतृÂवाला आपÐया भावना,
मन िकंवा वैचारीक ŀĶीकोन यापे±ा तुलनाÂमकरीÂया संघटनेचे िहत, फायदा व तÂकालीन
परीिÖथती व संदभª यामÅये कोणता िनणªय संघटनेसाठी अनुकूल आहे तोच िनणªय नेतृÂवाने
Öवीकारणे आवÔयक असते. Ìहणून नेतृÂवा¸या वैयĉìक भावनाÂमक बाबéचा संघटने¸या
िनणªयावर ÿभाव न पडू देणे हेच खöया नेतृÂवाचा गुण असतो. भावनाÂमक बाबीचा
औपचाåरक ÿशासनात िकंवा संघटनात थारा िदला जात नसतो.
९) बुĦीम°ा व कृतीÿवण िनणªय±मता :
नेतृÂवाकडे कुशाú अशी बुĦीम°ा असणे आवÔयक असते. बुĦीम°े¸या जोरावरच
नेतृÂवाला आपले िनणªय व Âयासंबंधीची इतर माहीत या¸या आधारे िनणªय घेऊन
कायªसंचािलत करता येतात. Ìहणुन बुĦम°ा हा नेतृÂवाचा गुण आहे. तसेच नेतृÂवाने
घेतलेले िनणªय हे कृतीÿबल Ìहणजे सवªÿथम नेतृÂवाने ते आपÐया कृतीतून ते इतराना
िदशा दशªक ठरतील अशा ÿकारचे असणे आवÔयक आहे Ìहणून ते इतरांना मागªदशªक ठł
शकतात.

munotes.in

Page 82

82
१०) कायªिसĦीची गरज:
नेतृÂवाकडे हाती घेतलेले कायª पुणªÂवास घेऊन जाÁयासाठीस कायªिसĦीची सचोटी अंगी
असणे आवÔयक आहे. Âयामुळे हाती घेतलेले कायª एका िनिIJत ठरािवक कालखंडात पुणª
होऊन ÿशासकìय लालिफतवाद िकंवा दĮरिदरंगाई या सार´या दोषापासून संघटना दूर
राहील.
११) लोक कौशÐय:
नेतृÂवाकडे लोकांना जाडÁयाचे कौशÐय असणे आवÔयक आहे. आपÐया नेतृÂवाची
अिधमाÆयता वाढवायची असेल तर नेतृÂवाशी जाÖतीत जाÖत लोक जोडÐया जाणे
आवÔयक आहे. Âयामुळे नेतृÂव हे अनेक लोकापय«त पोहचÁयास मदत होईल.
१२) िदघªकाल कायª±मता:
नेतृÂवाकडे िदघªकालीन िटकून राहणारी कायª±मता असणे आवÔयक आहे. यामुळे संघटनेत
कायªसंÖकृती वाढीस लागÁयास िनिIJत मदत िमळेल व संघटनेत कायª±मता वाढीस या
Óयĉìमुळे चालना िमळते.
१५) Öवयं आÂमिवĵास:
नेतृÂवाकडे Öवंय आÂमिवĵास असणे आवÔयक आहे. आÂमिवĵास असÐयािशवाय
कायªÿती उÂसाह व उ¸च ÿतीचे मनोबल िनमêतीमÅये आÂमिवĵास महÂवपूणª भूिमका पार
पाडीत असतो. सैÆय ÿशासनात सैÆया¸या तुकडीचे नेतृÂव करणारा ÿमुख हा आपÐया
तुलडीचे Öवयं आÂमािवĵास एका िनिIJत उंचीवर ठेवÁयाचा ÿयÂन करीत असतो. जेणे
कłन सैÆयांचा उÂसाह कायम िटकवून ठेवÁयासाठी नेतृÂवाकडे तो गुण असणे आवÔयक
आहे.
१४) कामासाठी लायक /पाýता :
नेतृÂवाकडे कामासाठी आवÔयक असलेली पाýता िकंवा कायª िसĦीस िकंवा तडीस
नेÁयाची ±मता असरणे आवÔयक असते. कोणÂयाही परीिÖथतीत आपण न डगमगता
नेतृÂवाचे कायª पूणª करणे हीच खरी नेतृÂवाची कसोटी असते. अशा परीिÖथतीतूनच खरे
नेतृÂवाची कसोटी असते. अशा परीिÖथतीतूनच खरे नेतृÂव तावून सुलाखुन िनघत असते.
१५) िवĵसिनयता:
नेतृÂवाकडे िवĵासिनयता हा गुण असणे आवÔयक आहे. चांगले नेतृÂव हे िवĵासाच पाý
असते. संघटनेने जबाबदारीचे तßव उ°रदाियÂवाचे तßव पूणªÂवास नेÁयासाठी िवĵसिनयता
हा महÂवपूणª गुण आहे.

munotes.in

Page 83

83
१६) अनुयायां¸या गरजा पूणª करÁयास व Âयांना समजुन घेणारा:
नेतृÂवाकडे आपले अनुयायी Âयां¸या गरजा काय आहेत Âयातील आवÔयक गरजा कोणÂया
आहेत. अनावÔयक गरजा कोणÂया आहेत. याचे योµय ते वगêकरण कłन Âया पूणª
करÁयासाठी नेतृÂव ÿयÂनशील असणे गरजेचे असते. तसेच अनुयायाना समजून घेणारा
नेता असणे संघटने¸या िहता¸या ŀĶीने आवÔयक असते.
३.३.४ सारांश संघटनेत नेतृÂव ही Óयापक व महßवपूणª अशी संकÐपना आहे. नेतृÂवा¸या अंगी िवशेष गुण
असणे आवÔयक आहे. नेतृÂवा¸या नावानेच Âया संघटनेची ओळख होत असते. Ìहणून
नेतृÂवाचे कसोटीवरच व िनणªयावरच संघटनेचे संपूणªतः यश अपयश अवलवंबून असते असे
Ìहटले तर अितशयोĉì ठरणार नाही Ìहणून ůेट या वाचारवंताने नेतृÂव हे वतªनाशी िनगडीत
असÐयाचे ÖपĶ केलेले आहे.
नेतृÂवा¸या या िसĦांतात एका आकिÖमक परीिÖथतीत नेतृÂव कशा ÿकारे िनणªय घेते िकंवा
नेतृÂवाचे वणªन अशा परीिÖथतीत कसे आहे िकंवा नेतृÂवा¸या कसोटीचा िकंवा परी±े¸या
कालखंडता नेतृÂवाची कसोटी लागत असते Âया परीिÖथतीत नेतृÂव कसे िसĦ होते. हे या
िसĦांतावłन ÖपĶ होते.
उदा. वैमािनकाला एका ±णाधªत िवमान संचिलत करीत असताना िनणªय ¶यावे लागतात.
वैमािनक हा पूणª िवमानाचे नेतृÂव करीत असतो व अपवादाÂमक परीिÖथतीत तो जो िनणªय
होईल Âयामागे िवमानातील सवª ÿवासी असतात. आकिÖमत परीिÖथतीत वेळीच योµय
िनणªय मग तो चुकìचा असो िकंवा बरोबर अशा वेळी Âयाची िचिकÂसा िकंवा तुलना होणार
नाही माý घेतलेला िनणªय हा Âया नेतृÂवाची िनिIJतच कसोटी िकंवा यश-अपयश ठरिवणारा
होत असतो.
आकिÖमक नेतृÂवावर पुढील ÿभाव पाडीत असतात.
१) कमªचाöयां¸या समजुदारपणाची पातळी
२) कमªचाöयांचे आंतरसंबंध
३) ÓयवÖथापन शैली
४) कायªिÖथती िकंवा कायाªचे परीिÖथती
५) Åयेय व उिĥĶे
६) वतªनाचे Öवłप िकंवा दजाª
७) संघटनेची धोरणे
८) कमªचाöयांची कायाªची शैली
९) कमªचाöयाचे मनोबल munotes.in

Page 84

84
३.३.५ सारांश आकिÖमकता नेतृßव ही आपÂकालीन परीिÖथतीत नेतृÂवा¸या गुणाची खरी कसोटी िकंवा
परी±ा होत असते. िफडलर या िवचारवंताने आकिÖमकता नेतृÂवाचे Öवतंý ÿाłप मोडलेले
आहे. नेतृÂवा¸या अंगी िवशेष कौशÐय िकंवा गुण असणे आवÔयक असतात. तेÓहांच अशा
पåरिÖथतीत नेतृÂव हे संघटने¸या ŀĶीने खöया अथाªने िसĦ होत असते. घेतलेला ÿÂयेक
िनणªय हा नेतृÂवा¸या यश-अपयशाचा भागीदार असÐयाचे िवĴेषणाअंती िदसून येते Ìहणून
— काळातील नेतृÂव होय. खöया अथाªने संघटनेला व नेतृÂवाला अनुभवसंपÆनतेकडे व
परीपूणªतेकडे घेऊन जाÁयासाठी एक महßवपूणª पायरी िकंवा टÈपा िसĦ होत असते.
३.३.६ ÿij १) अिधकारपदपरंपरा हे तßव ÖपĶ कłन गुण व दोष िलहा.
२) अिधकारÿदान Ìहणजे काय ? अिधकारÿदान ÿøìयेतील अडथळे ÖपĶ करा.
३) क¤िþकरण व िवक¤þीकरणाचे गुण-दोष िलहा.
४) थोड³यात उ°रे िलहा
i) उगलस मॅकúेगरचा X व िसĦांत िलहा.
ii) ůेटचा नेतृÂवाचा िसĦांतावर िटपण िलहा.
iii) अकिमÖक नेतृÂव संकÐपना ÖपĶ करा.
iv) अिभÿेरणा संकÐपना ÖपĶ करा.

*****
munotes.in

Page 85

85
घटक ४
ÿशासनातील समकािलन तंýे आिण कायªपĦती
घटक रचना
४.१ उिĥĶे
४.२ ÿÖतावना
४.१ ई - गÓहनªÆस
४.२ सु - शासन
४.३ सावªजिनक - भागीदारी
४६ आपली ÿगती तपासा
४.७ संदभªसूची
४.१ उिĥĶे १) आधुिनक काळात लोकÿशासनात वापरÐया जाणाöया आधुिनक तंýे आिण
कायªपĦतीचा अËयास करणे.
२) ई - गÓहनªÆस Ìहणजे काय ? Âयाची ÿितमाने, फायदे - तोटे इÂयादéचा अËयास करणे.
३) सुशासन, सुशासनाची वैिशĶ्ये, Öवłप, सुशासनापुढील आÓहाने इÂयादी समजून
घेणे.
४) सावªजिनक - खासगी भागीदारी Ìहणजे काय? ते समजून घेणे.
४.२ ÿÖतावना आधुिनक हे कÐयाणकारी राºय आहे. आधुिनक काळात शासन - ÿशासनात िविवध
आधुिनक ÿयोग, तंýाचा वापर केला जातो. या तंýा¸या आधारे जनतेला िविवध ÿकार¸या
सोयी - सुिवधा सुलभरीÂया उपलÊध कłन िदÐया जातात. या तंýाचा आढावा या पाठातून
घेणार आहोत.
४.१ ई - गÓहनªÆस आजचे युग हे िव²ान तंý²ानाचे युग आहे. मानवी जीवना¸या ÿÂयेक सýात
िव²ानतंý²ानाचा उपयोग आज अिनवायª आहे. या पाĵªभूमीवर लोकÿशासनामÅये देखील
Âयाचा ÿभाव पडत आहे. आज शासनामÅयेही मािहती तंý²ानाÂमक साधनांचा मोट्या
ÿमाणात वापर केला जात आहे. भारत देशही याबाबत मागे नाही. भारतातील आंňÿदेश हे
राºय ई - गÓहनªÆस¸या बाबतीत अúेसर आहे.

munotes.in

Page 86

86
४.१.१ ई - गÓहनªÆस : अथª, Öवłप:
ई - गÓहनªÆस Ìहणजे इलेकůोिनक गÓहनªÆस (Electronic Governance) होय, Ìहणजेच
िव²ान आिण तंý²ान यां¸या सहाÍयाने चालिवणे होय. ई - गÓहनªÆस Ìहणजे शासकìय
कामकाजात सुधारणा करÁयासंबंधी अशी ÿिøया िक ºयामÅये तंý िव²ानाचा वापर केला
जातो. िव²ान तंý²ाना¸या पĦती कौशÐय आिण ²ानाचा वापर कłन राºया¸या
िवकासयोजनांची अंमलबजावणी करणे होय.
उदा. इंटरनेट, नेटवकª, मोबाईल सेवा इÂयादé¸या माÅयमातून मािहती संपकाª¸या
तंý²ानाचा वापर कłन लोकांना सोयी - सुिवधा पुरिवणे होय. ई - गÓहनªÆस¸या ÿिøयेत
मािहती तंý²ानाचा वापर करताना नागåरक उīोगधंदे, शासकìय संÖथा यांचा संबंध येत
असतो. ई - गÓहनªÆसमुळे शासनाचे कायª अिधक सुलभपणे कायª±मतेने पार पाडता येते.
आदशª अīयावत शासकìय यंýणा िनमाªण कłन लोकांना सेवा - सुिवधा पुरिवणे. शासकìय
योजनांची, कायªøमांची मािहती लोकांपय«त पोहोचिवणे, लोकांचा सहभाग वाढवून Âयांचे
सहकायª िमळिवणे या उĥेशाने ई - गÓहनªÆस ची ÿिøया सुŁ झालेली आहे.
थोड³यात, ई - गÓहनªÆस Ìहणजे SMART GOVERNANCE होय.
४.१.२ : SMART GOVERNANCE : ई - गÓहनªÆसचे ÿितमाने :
ई - गÓहनªÆस¸या ÿिøयेचे व Âयात समािवĶ असणारे घटक यांचा िवचार कłन पाच नमुने
पुढीलÿमाणे
१) शासनसंÖथा - नागåरक (G To C model, Government to Citizens ):
शासनसंÖथा आपÐया वेबसाईटवłन िविवध Öवłपाची मािहती आिण शासकìय
नोकरवगाª¸या भरतीसंबंधी मािहती नागåरकांना देत असते. अशावेळी शासनसंÖथा आिण
नागåरक यां¸यात आंतरिøया घडून येते. नागåरक ऑनलाइन फॉमª भłन पाठिवतात.
फॉमª¸या माÅयमातून आयकर भारतात. तसेच िविवध ÿकार¸या परवाÆयांचे नूतनीकरण
करतात. शासनसंÖथा इंटरनेट¸या माÅयमातून एकाच िठकाणाहóन िविवध सेवा - सुिवधांची
मािहती नागåरकांना देत असते. उदा. ई - एºयुकेशन, ई - मेिडसीन, ई - रिजÖůेशन .
२) नागåरक - शासनसंÖथा (C To G model, Citizens to Government) :
नागåरक आपÐया समÖया अडचणी ÿij इले³ůॉिनक साधनांĬारे शासनसंÖथेला
कळिवतात. िशरगणती, मतदान पĦती , लोकशाही शासनपĦती यासंबंधी नागåरक
आपली मते, सूचना, तøारी शासनाकडे मािहती - तंý²ानाÂमक साधनांĬारे पाठिवतात.
उदा. ई – सेÆसस (E - Census) , ई - डेमोøसी (E - Democrasy), E - Voting
३) शासनसंÖथा - शासनसंÖथा (G to G – Government to Government) :
शासनातील िविवध खाती नेटवकª¸या माÅयमातून परÖपरांना जोडली जातात. शासकìय
कायाªलया¸या अशा नेटवकª¸या परÖपर संबंधामुळे ÿशासनािवषयी Âवåरत हालचाली कृती munotes.in

Page 87

87
करता येतात. Âयामुळे खचाªत काटकसर होताना िदसते. शासकìय धोरणांची िनिमªती आिण
कायªवाही करताना िविवध खाÂयांकडून आवÔयक मािहती ताबडतोब मागवता येते.
सिचवालय, पोलीस, ÆयायÓयवÖथा, संर±ण परराÕůसंबंध इ. शासकìय खाÂयात
संगणकìकरण, वेबसाईट, इंटरनेट, या माÅयमĬारे ई - गÓहनªÆसची ÿिøया िनरंतर सुŁ
असते.
४) शासनसंÖथा - उīोगधंदे, Óयवसाय (G To B model, Government to
Business) :
शासनसंÖथेचा संबंध खाजगी उīोगधंदे आिण सावªजिनक महामंडळाशी येत असतो. उīोग
महामंडळाकडून शासनाला आवÔयक मािहती, िमळवÁयासाठी Âयांना देÁयात येणारे
आदेश, सूचना, िनद¥श इÂयादी बाबत मािहती - तंý²ाना¸या माÅयमांचा वापर केला जातो.
Âयामुळे ÿशासनात काटकसर, कायª±मता, तÂपरता िनमाªण होऊ शकते.
५) शासनसंÖथा - िबगरशासकìय संÖथा ():
शासनसंÖथा आिण िबगरशासकìय संघटना यां¸यामÅये मािहती तंý²ानाÂमक सांधनांĬारे
आंतरिøया चालू असते. राÕůा¸या आिथªक - औīोिगक िवकासासाठी संदभाªत शासनाला
मािहती िमळवून िनणªय ¶यावे लागतात. अशावेळी ई - गÓहनªÆस¸या ÿिøयेतून िनणªय घेणे
अिधक फायदेशीर व िवकासा¸या ŀĶीने योµय ठरते.
एकंदरीत ई - गÓहनªÆसमुळे शासनसंÖथा आिण नागरी समाज यामÅये आंतरिøया होऊन
नागåरकांना सेवा - सवलती¸या संधी उपलÊध कłन देऊन
Âयांचा ÿशासनातील सहभाग वाढिवला जातो.
४.१.३ ई - शासनाचे फायदे:
१) राºया¸या ÿशासकìय यंýणेत मािहती तंý²ानाचा वापर अिधक ÿमाणात होऊ
लागÐयाने ÿशासकìय यंýणा, रचना, कायाªत बदल घडून आले आहे. ÿशासनात अिधक
सुलभता, कायª±मता िनमाªण झाली आहे.
२) नागåरकांना चांगÐया सेवा, सुिवधा पुरिवÁयासाठी शासना¸या िविवध िवभागात मािहती
- तंý²ाना¸या साधनांचा वापर केला जात आहे. Âयामुळे नागåरकांना िविवध मािहती
िमळते. Âयांचा ÿशासनात सहभागी वाढला आहे.
३) लोकशाही शासनात नागåरकांशी ई - शासनाĬारे संपकª साधला जातो. नागåरकांना
शासकìय योजना, कायाªची मािहती िमळते. Âयामुळे वेळ, पैसा, ®माची बचत होऊन
नागåरकांचे सहकायª िमळते.
६) आरोµय, िश±ण, वाहतूक, पोलीस, कोटª अशा शासना¸या िविवध कायाªत ई -
शासनामुळे øांती घडून आली आहे. munotes.in

Page 88

88
उदा. ई - एºयुकेशन , ई - मेिडसीन, ई - ůाÆसपोटª इÂयादीमुळे नागåरकांना शासना¸या
कायाªची मािहती घरबसÐया ÿाĮ होते.
५) ÿशासकìय कायाªत पारदशªकता िनमाªण होते.
६) लाचलुचपत ĂĶाचारास ÿितबंध िनमाªण होतो.
७) शासकìय कायाªलयात संगणकìकरण, इंटरनेट, नेटवकª, मोबाईल सेवा यांचा वापर होऊ
लागÐयामुळे वेळेत व खचाªत काटकसर होऊ लागली आहे.
८) इलेकůोिनक साधनांचा वापर होऊ लागÐयामुळे ÿशासनातील दÉतर िदरंगाई,
बेजबाबदारपणा, काळाबाजार, घोटाळे इÂयादी दोष कमी होऊ लागले आहे.
उदा. २००० मÅये महाराÕůातील अकोला िजÐĻातील सवª रेशन काडाªचे संगणकìकरण
कłन रेशन दुकानदाराकडून होणार धाÆयाचा काळाबाजार, बोगस िशधापिýका शोधून
काढÁयात आलया.
९) मािहती व संपकª साधÁयासाठी व ²ािनक तांिýक साधनांचा वापर केÐयामुळे
राºयÿशासनात अचूक जबाबदारपणा, ÿामािणकपणा, कायª±मता या गुणांची वाढ होऊन
ÿशासन लोकािभमुख, úाहकािभमुख, पारदशªक होत आहे.
४.१.४ ई - शासनातील आÓहाने:
आदशª अīयावत शासकìय यंýणा िनमाªण कłन लोकांना सेवा - सुिवधा पुरिवणे तसेच
शासकìय योजनांची कायªøमांची मािहती लोकांपय«त पोहोचिवणे, लोकांचा सहभाग वाढवून
Âयांचे सहकायª िमळिवणे या उĥेशाने ई - शासन हा ÿयोग राºयकारभारात राबिवÁयात
आला. भारतासार´या देशाचा िवचार करता ÓयवÖथेत ई - शासन राबिवताना अनेक
आÓहानांना सामोरे जावे लागत आहे.
१) úामीण भागातील अपुरी सुिवधा:
भारतातील लोकसं´या शहरी - úामीण भागात िवभागली गेली असून शहरी भागात ई -
शासन यशÖवी ठरले असले तरी úामीण भागातील अपुरी ÓयवÖथा ई - शासन राबिवÁयात
अडथळा ठरत आहे. नैसिगªक आप°ी, दाåरþ, िपÁया¸या पाÁयाचा अभाव इÂयादी अनेक
कारणांमुळे úामीण समाज ýÖत असÐयामुळे Âयां¸यात ई - शासनाबाबत उदासीनता
आढळून येते.
२) िनर±रता:
úामीण भारतातील काही जनता िनर±र असलेली िदसून येते. Âयामुळे ती ई- शासनाचा
उपयोग करÁयात असमथª ठरते.

munotes.in

Page 89

89
३) मािहती - तंý²ानाबाबतची उदासीनता:
ÿशासनात सुलभता आणÁयासाठी शासकìय कायाªलयात संगणकìकृत साधनांची
उपलबĦता कłन देÁयात आली. तरी अजूनही काही अिधकारी तंý²ानकडून
तंý²ानाÂमक साधनांचा वापर करÁयाबाबत उदासीनता िदसून येते.
४) भाषा माÅयमांची अडचण:
संगणकìय भाषा ÿामु´याने इंúजी असते. भारतातील बहòसं´यांकांना इंúजी भाषेचे ²ान
अÐपÿमाणात आहे. Âयामुळे संगणकामाफªत होणार Óयवहार समजÁयात लोकांना अडचणी
येतात.
५) नेटवकªची अडचण:
बöयाचदा úामीण भागात इंटरनेट नेटवकª संदभाªत तांिýक अडचणी येतात Âयामुळे ई -
शासनाचा ÿयोग काही ÿमाणात अयशÖवी होताना िदसतो.
६) अकुशल सेवक वगª:
ÿामु´याने ÿशासकìय अिधकारी कमªचाöयांĬारे ÿशासकìय कारभार चालिवला जातो.
शासन कारभार सुलभ Óहावा यासाठी संगणकाचा वापर उपयुĉ ठरत असला तरी संगणक
हाताळÁयाबाबतचे ²ान सेवक वगाªला असणे आवÔयक असते. बराच सेवकवगª
संगणकाबाबत िनर±र िदसून येतो. Âयामुळे ते कुशलतेने संगणक वापł शकत नाही.
थोड³यात ई - शासन हा शासन ÓयवÖथेतील महÂवाचा टÈपा असला तरी, भारतासार´या
देशात ई - शासनाला अनेक आÓहानांचा सामना करावा लागत आहे.
४.१.५ भारतातील ई – शासन:
क¤þ सरकारने १९९८ मÅये सवª भारतीयांसाठी मािहती तंý²ाना¸या इलेकůोिनक
साधनांचा वापर २००८ पासून करÁयाचे जाहीर केले. आगामी दहा वषाªत मािहती
तंý²ानाÂमक साधनांचा वापर शासना¸या सवª िवभागात करावा असे ठरिवÁयात आले.
शासनसंÖथा आिण नागåरक यां¸यात ई - माÅयमांĬारे आंतरिøया घडून नागåरकांना सेवा -
सुिवधा पुरिवÁयासंबंधी¸या कायाªत सुलभता कायª±मता िनमाªण करÁयासाठी क¤þ
राºयसरकारांनी िविवध ÿकÐप, योजना मंजूर कłन कायाªिÆवत केÐया.
मे १९९८ मÅये भारताने मािहती तंý²ानाĬारे लÕकराचा एक खास िवभाग सुŁ कłन ई -
गÓहनªÆस मोहीम सुŁ केली.
भारतात १७ ऑ³टोबर २००० रोजी मािहती तंý²ानाÂमक कायīाची अंमलबजावणी सुŁ
झाली. कनाªटक, आंňÿदेश, केरळ, महाराÕů, राजÖथान गुजरात या राºयात महÂवा¸या
योजना ई - गÓहनªÆस¸या माÅयमातून यशÖवी झाÐया.
munotes.in

Page 90

90
१) कनाªटक:
कनाªटक राºयाने भूमी नŌदणीसाठी आिण महसूल वसुलीसाठी भूमी योजना सुŁ कłन
राºयातील १७७ तालु³यातील २० लाख महसूल नŌदी संगणकाĬारे जोडÐया Âयाचा
फायदा ६ लाख ७० हजार शेतकöयांना झाला. भूमी नŌदणी, सारा वसुली¸या कायाªत
सुलभता, पारदशªकता, कायª±मता िनमाªण होऊन दÉतारिदरंगाई, िवलंब, ĂĶाचार,
बेजबाबदारपणा इÂयादीला आळा बसला.
२) आंňÿदेश:
आंňÿदेश शासनाने सिचवालयात योजना सुŁ कłन ई - गÓहनªÆसचा ÿयोग यशÖवी केला.
३) मÅयÿदेश:
मÅयÿदेश शासनाने ²ानदूत नावाची ई - गÓहनªÆस योजना सुŁ केली. धार िजÐĻातील
६०० खेड्या¸या ३११ úामपंचायती संगणक व इंटरनेट¸या माÅयमातून जोडून úामीण
जनतेला Âयाचा लाभ िमळवून िदला.
४) केरळ:
केरळ राºयाने 'Ā¤ड्स' योजना सुŁ कłन लोकांना एकाच क¤þातून िविवध सामाÆय सोयी -
सुिवधा उपलÊध कłन 'एक िखडकé योजना' यशÖवी केली.अशा सुिवधेमुळे लोकांना
वीजिबल, पाणीिबल, महसूल, लायसÆस फì, वाहनकर, िश±ण फì िह िबले भरणे सोईचे
झाले आहे.
५) पंजाब – हåरयाणा:
पंजाब - हåरयाणा राºयांची राजधानी चंिदगढ येथे शासनाने संपकª योजना सुŁ कłन ई -
गÓहनªÆसची सुŁवात केली. अशा संपकª क¤þात नागåरकांना िविवध दाखले िबले भरÁयाची
सुिवधा उपलÊध कłन िदली. या योजना कमी खचाªत उपलÊध झाÐया.
६) महाराÕů:
महाराÕůात 'िद वायडª िÓहलेज ÿोजे³ट इन वारणा' योजना सुŁ केली होती. ७० खेड्यातील
नागåरकांना Öथािनक भाषेत ५६ टेिलफोन क¤þांĬारे ऊस पीक, िपकांचा दर, नोकöया -
िश±ण यािवषयी¸या सेवा - सुिवधा देÁयाची ÓयवÖथा करÁयात आली. वारणा सहकारी
उīोग समूह आिण सहकारी संÖथांना Âयाचा फायदा िमळाला.
ई - गÓहनªÆस¸या ÿयोगासाठी क¤þ शासन व राºयशासनांनी िविवध योजना राबिवÐया
आिण Âया काही ÿमाणात यशÖवीिह ठरÐया. Âयामुळे आता संपूणª ÿशासनात ई -
गÓहनªÆस¸या साधनांĬारे लोकांना चांगÐया सोयी - सुिवधा, संधी उपलÊध कłन देÁयाचे
ÿयÂन होत आहेत. शासकìय खाती, NGO, महामंडळे, महानगरपािलका , नगरपािलका,
úामपंचायती खाजगी उīोगधंदे अशा सवª ±ेýात ई - गÓहनªÆसची पĦती ÖवीकारÁयात येत
आहे. शासनात ई - साधनांचा वापर केÐयामुळे राºया¸या ÿशासनात गुणव°ा, कायª±मता,
पारदशªकता िनमाªण होऊन नागåरकां¸या राजकìय सहभागात वाढ झाली आहे. munotes.in

Page 91

91
४.२ सुशासन आधुिनक काळात राºयसंÖथेला अÂयंत महßवाचे Öथान ÿाĮ झाले आहे. पूवê¸या काळी
राºयाचे ÿमुख कायª Ìहणजे कायदा सुÓयवÖथा राखणे. पूवêचे राºय पोिलस राºय मानले
जाई. आधुिनक काळात राºयसंÖथेचे कायª Óयापक बनले असून, Âयाला लोककÐयाणकारी
राºयाचे Öवłप ÿाĮ झाले आहे. पåरणामी राºयसंÖथा आरोµय, िश±ण, उīोग
समाजकÐयाण अशा िविवध ±ेýात कायªरत असताना िदसते.
राºयसंÖथेचे ÿमुख अंग Ìहणजे शासनसंÖथा होय. शासनसंÖथेची संकÐपना ÿाचीन
काळापासून अिÖतÂवात असून ितचे Öवłप Öथळ कालपरÂवे बदललेले. उदा. राजेशाही,
लोकशाही, इÂयादी नागरी वसाहतéची िनिमªती झाÐयापासून शासनसंÖथेची संकÐपना
अिÖतÂवात आहे. सामाÆयतः अिधकारांचा वापर कłन ठरािवक जनसमूहासाठी िवशेष
िनणªय घेऊन Âयाची अंमलबजावणी करणे या ÿिøयेला शासनसंÖथा असे Ìहणतात.
शासनसंÖथा हा शÊद अनेक संदभाªत वापरला जातो. उदा. आंतरराÕůीय शासनसंÖथा,
राÕůीय शासनसंÖथा, Öथािनक शासनसंÖथा इÂयादी.
४.२.१ सुशासन/ सद् - शासन:
सुशासन िह संकÐपना तशी नवी नाही. आधुिनक काळात ती जरी वापरली जात असली
तरी चांगÐया शासनसंÖथेची तÂवे पूवêपासून अिÖतÂवात असलेली िदसतात. लॉक, Łसो,
िमल, úीन, लाÖकì या िवचारवंतां¸या िवचारांमÅये सद्शासनाची बीजे दडलेली िदसतात.
ĂÖटाचारिवरोधी , ÿशासकìय उ°रदाियÂव असणारी, कायª±म सहभाग दशªवणारी,
पारदशê, ÿितिøयाÂमक, सद्सिĬवेकबुĦीला अनुसłन कायªरत असणारी, समानतेला
ÿाधाÆय देणारी शासनसंÖथा Ìहणजे सुशासन िकंवा सद्शासन होय.
शासनसंÖथेने िनणªय घेताना समाजातील सवª घटकांना अनुसłन िनणªय घेतले पािहजे.
चांगÐया शासनसंÖथेचे उिĥĶ्य पूणª करÁयासाठी नागåरकांना शासकìय पातळीवरील िनणªय
ÿिøयेत सहभागी होÁयाची संधी िमळाली पािहजे. ÿशासकìय िनणªयांची मािहती
जाणÁयाचा अिधकार नागåरकांना िमळाला पािहजे. अशा शासनसंÖथेला सुशासन Ìहणता
येईल.
४.२.२ सुशासन - अथª, Óया´या:
सुशासन या सं²ेचा अथª समजून घेÁयापूवê सामाÆय िहत या संकÐपनेचा अथª समजून घेणे
महßवाचे ठरते.
सामाÆय हा शÊद ÿभू या शÊदापासून बनला असून सहज तकªशĉì, िवचार करÁयाची
±मता Âयात अंतभूªत असते. Ìहणजेच सामाÆय शÊदाचा आशय समुदायाĬारे हेतू व मुÐयांना
सामूिहक Öवłपात Öवीकार करणे. अशाÿकारे सामाÆय जनाचे िहत Ìहणजे सामाÆय िहत
होय. अिधकतम लोकांचे अिधकतम िहत अथवा सावªजिनक िहत Ìहणजे सामाÆय िहत.
munotes.in

Page 92

92
सवªसाधारणपणे चांगले शासन Ìहणजे सुशासन. हा शÊद 'सु' आिण 'शासन' या दोन
शÊदांपासून तयार झाला आहे. सुशासन Ìहणजे समÖत जनते¸या िहतासाठी कायª करणारे
शासन होय.
सुशासना¸या Óया´या खालीलÿमाणे:
१) Pannandiker :
सुशासनाच आशय अशा राÕů राºयाशी आहे जे जनतेला शांतीपूणª, ÓयविÖथत, समृĦ,
उिचत सहभागपूणª जीवन Óयतीत करÁयासाठी िनद¥िशत करते.
२) िमनोचा:
सुशासन Ìहणजे राजकìय उ°रदाियÂव, ÖवातंÞयाची उपलÊधता, कायīाचे पालन,
नोकरशाहीचे उ°रदाियÂव, मािहतीतील पारदशªकता, कायª±मता सरकार आिण समाज
यां¸यात परÖपर सहकायª असणे होय.
थोड³यात सुशासन हे अनेक आदशा«वर आधाåरत असून ते जनते¸या अिधक जवळ
आणणारे शासन आहे. लोककÐयाणकारी शासन Ìहणून चांगली शासनसंÖथा ओळखली
जाते. नागåरकांना शासनÓयवÖथेत सहभागी होÁयाची संधी चांगली शासनसंÖथा देत
असते.
४.२.३ सु - शासनाची वैिशĶ्ये:
२१ Óया खाजगीकरण, उदारीकरण, वैिĵकìकरण यां¸या पाĵªभूमीवर आधुिनक
कÐयाणकारी राºयातील शासनÓयवÖथेचे सुशासन हे आधुिनक łप आहे. वाÖतवीक
पाहता १९८९ मÅये िवĵबँकेने आपÐया अहवालात शासन हा शÊद सवªÿथम वापरला. पुढे
१९९२ मÅये ÿकािशत अहवालात िवĵबँकेने िह संकÐपना अिधकािधक ÖपĶ करÁयाचा
ÿयÂन केला. Âयातूनच सुशासन िह संकÐपना उदयास आली.
िवĵबँकेने 'सुशासन' या संकÐपनेत तीन पैलूंवर भर िदलेला आहे.
१) राजकìय स°ेचे Öवłप
२) राÕůातील आिथªक सामािजक संसाधनां¸या िवकासासाठी उिचत ÓयवÖथापकìय
ÓयवÖथा.
३) सरकारची योजना, Åयेय धोरणांची अंमलबजावणी िकंवा कायª करÁयाची ±मता.
आधुिनक काळात सुशासनाची ÓयाĮी वाढलेली असून राºयस°ेची वैधािनकता िसĦ
करÁयासाठी लोकशाहीकरण , वृ°पý Öवातंý, ÿशासनामÅये कायª±मता, सरकारचे
उ°रदाियÂव आिण जबाबदारी, ÿशासनातील जनतेचा वाढता सहभाग, कायīाचे राºय,
मानवी ह³कांवर िवĵास, सरकार¸या धोरणांची िनिमªती आिण जनतेची सेवा करÁयाची
±मता अशा िविवध पैलूंचा समावेश सु - शासनात केला जातो.
munotes.in

Page 93

93
४.२.४ सु - शासनाची वैिशĶ्ये खालीलÿमाणे:
१) सहभागÿधान:
सुशासन हे सहभागावर आधाåरत शासन असतं. समाजातील महÂवा¸या घटकांचा उदा.
ľी, पुŁष, तŁण वगाªचा समावेश ÿÂय± अÿÂय±पणे सुशासनात असतो. Âयासाठी
राºयात संघटन अिभÓयĉì Öवातंý असणे गरजेचे असते.
२) कायīाचे राºय:
सुशासनाचे कायīाचे राºय हे अÂयंत महÂवाचे वैिशĶ आहे. शासनÓयवÖथा योµय रीतीने
चालवÁयासाठी कायīाची योµय चौकट असणे आवÔयक ठरते. Âयाचबरोबर कायīाची
अंमलबजावणी िनःप±पातीपणे होणे आवÔयक आहे. कायīा¸या राºयात समाजातील सवª
घटकां¸या ह³कांचे संर±ण करणे हे शासनसंÖथेचे आī कतªÓय ठरते.
३) ÿशासिनक पारदशªकता:
सामाÆयतः शासनसंÖथा कायª±म व पारदशªक असावी लागते. Ìहणजेच शासकìय
ÿशासकìय िनणªयांची मािहती, Âयांची अंमलबजावणी, Âयांचे पåरणाम इÂयादéची मािहती
जनतेला असणे आवÔयक असते. कारण हे िनणªय लोकिहताशी संबंिधत असतात.
शासनाने घेतलेÐया िनणªयांचा फायदा नागåरकांना होत आहे िक नाही यासंदभाªत मािहती
असणे आवÔयक असते. Âयाकåरता राºयकारभारात पारदशªकता महßवाची ठरते.
४) ÿितसादाÂमक :
चांगली शासनÓयवÖथा िह ÿितसादाÂमक Öवłपाची असते. सुशासनात सवª शासकìय
संÖथा व ÓयवÖथा नागåरकांना िविवध सेवा पुरिवÁयाचा ÿयÂन करतात. या सोयी - सुिवधा
योµय वेळेत िदÐया तरच जनता समाधानी असते. Âयामुळे जनते¸या ÿij, मागÁयांना
ÿितसाद देणे हे सुशासनाला आवÔयक ठरते.
५) सद्सĨिववेकबुĦीला अनुसłन िनणªय:
सुशासनात सद्सĨिववेकबुĦीला ÿाधाÆय िदले जाते. शासनकÂया«Ĭारे ÿÂयेक गोĶीचा
सारासार िवचार केला जातो. जनते¸या ÿijांना अनुसłन, जनिहताला ÿाधाÆय देऊन
योµय िनणªय घेतले जातात.
६) समानता:
सुशासन ÓयवÖथा िह कायīा¸या राºया¸या तßवावर आधाåरत आहे कायīा¸या राºयात
कोणÂयाही नागåरकांमÅये वंश, जात, धमª, वणª, रंग इÂयादी कोणताही भेदभाव न करता
सवाªना समानतेने वागवले जाते. तसेच समाजातील सवª घटकांना िवशेषतः दुबªल दुलªि±त
घटकांना आपले जीवनमान सुधारÁयाची संधी िमळणे आवÔयक ठरते.
munotes.in

Page 94

94
७) उ°रदाियÂव आिण जबाबदारी:
उ°रदाियÂव िह सुशासनाची महßवाची गरज आहे. राºयसंÖथेने जनतेÿती पूणª जबाबदार
राहóन कायª केले पािहजे. ÿशासनाचे कायª अिधक कायª±म, पारदशê व यशÖवी करÁयासाठी
Âयावर िनयंýण ठेवणे आवÔयक ठरते हे िनयंýण ठेवÁयाचे कायª कायदेमंडळाकडून पार
पडले जाते.
८) कायª±मता आिण पåरणामकारता :
चांगली शासनसंÖथा Ìहणजे संÖथा आिण ÓयवÖथा यांनी उपलÊध साधनसंप°ीचा योµय
वापर कłन समाजा¸या गरजांची पूतªता करणे होय. Ìहणजेच शासनसंÖथेने केलेÐया
कायाªचे चांगले पåरणाम समाजात ÿितिबंिबत झाले पािहजे. तसेच शासनसंÖथेतील
अिधकारी वगª Öव¸छ, कायª±म आिण ÿामािणक असले पािहजे. तरच शासनÓयवÖथेचे
कायª चांगÐया रीतीने पार पडले जाऊ शकते.
४.२.५ सु - शासनापुढील आÓहाने:
आधुिनक काळात सु - शासनाला जसे महÂव ÿाĮ झाले आहे, परंतु सु - शासनापुढे अनेक
आÓहाने देखील आहेत ती खालीलÿमाणे
१) राजकìय अिÖथरता:
सु - शासनातील ÿमुख आÓहान Ìहणजे राजकìय अिÖथरता होय. राजकìय अÖथैयाªमुळे
शासनाची Åयेय - उिĥĶये मागे पडतात, पåरणामी देशाचा सवा«गीण िवकास होऊ शकत
नाही.
उदा. १९८६ मÅये इंिदरा गांधé¸या हÂयेनंतर भारतात शासनात वेळोवेळी स°ापालट
झालेले िदसतात. पåरणामी ÿÂयेक वेळी िविभÆन प±ाचे सरकार आÐयामुळे Âया सरकार¸या
Åयेय धोरणांतही बदल झालेले िदसतात. जेÓहा सरकारचा उĥेश स°ा िटकवणे हा असतो
तेÓहा सुशासनाची गोĶ करणे Óयथª आहे.
२) राजकìय प±ांतील वाढ:
राजकìय प±ांची वाढती सं´या िह समÖया ÿामु´याने भारतात आढळते. Öवातंýानंतर
भारतात सातÂयाने राजकìय प± वाढत गेले आहे. या राजकìय प±ां¸या िनिमªतीमागे स°ेची
अिभलाषा हा घटक असून Ļा प±ांची िविशĶ अशी िवचारधारा नसून वेळोवेळी Âयांनी
आपली िनķा, िवचार,Åयेय धोरणे बदलली आहेत. Âयामुळे सुशासनाची कÐपना केवळ
नाममाý ठरली आहे.
३) राजकारणाचे गुÆहेगारीकरण:
राजकारणाचे गुÆहेगारीकरण हे सुशासनापुढील सवाªिधक कठीण आÓहान आहे.
आजिमतीला राजकारण हा एक Óयवसाय बनला आहे. गुÆहेगारी जगतातील Óयĉì
राजकारणात येऊन िनवडणूका लढिवतात, वेळÿसंगी िनवडूनिह येतात. कालांतराने munotes.in

Page 95

95
आपÐया गुÆहेगारी टोळी¸या कारवायांना ते पािठंबा देतात. बöयाचदा अÿÂय±पणे
राजकारÁयांचा गुÆहेगारी पाĵªभूमी असलेÐया लोकांना पािठंबा असलेला िदसतो.
िनवडणुकì¸या काळात अशा सराईत गुंडांची मदतही घेतली जाते.
६) ĂĶाचार:
ĂĶाचार िह सु - शासनातील महÂवाची समÖया आहे. िदवस¤िदवस शासन ÿशासनातील
ĂĶाचार वाढत चालला असून Âयामुळे लालफìतशाहीला चालना िमळत आहे. अशाÿकारे
सुशासनापुढे अनेक समÖया िनमाªण झाÐया असून, Âयामुळे सुशासनाची मु´य उिĥĶये
बाजूला पडत आहेत.

munotes.in

Page 96

96
४.३ सावªजिनक - खासगी भागीदारी ÿÖतावना - वाढते औīोिगकरण, शहरीकरण, लोकसं´येची वाढ इÂयादी मुले शासनावर
कामाचा ÿचंड बोजा वाढला आहे. तसेच आधुिनक राºय कÐयाणकारी राºय असÐयामुळे
शासनाला जनिहतासाठी िविवध ±ेýात कायª करावे लागते. पåरणामी शासनावरील कामाचा
ताण वाढतो. तसेच जागłक लोकमत आिण नागरी समाज यांनी शासनाकडे लोकांनी
केलेÐया पायाभूत सुिवधांसंबंधीची मागणी व शासनाकडून केला जाणारा पुरवठा यात ÿचंड
तफावत असÐयाचे िनदशªनास आणून िदले. या कारणामुळे शासनाला आिण धोरण िनिIJती
करणाöया धोरणिनमाªÂयांना ÿशासकìय सेवांचे ÓयवÖथापन आिण या सेवांसाठी करावा
लागणार खचª यासाठी नवीन मागª शोधणे आवÔयक वाटले. या िवचारातून सावªजिनक -
खासगी भागीदारी िह संकÐपना पुढे आली.
खासगी गुंतवणूकदारां¸या ल±ात आले िक, अशा Öवłपा¸या भागीदारीमुळे उīोगांची
कायª±मता वाढिवता येईल. एखाīा ÿकÐपाची योµय कÐपना, Âयाची अंमलबजावणी,
आधुिनक तंý²ान व साधनसामुúीची उपलÊधता या गोĶéमÅये कायª±मता आणून सांगड
घातली तर Âयाचे योµय साÅय पåरणाम िदसून येतात. हा िवचार या संकÐपनेत केला जातो.
पाÔ¸या° देशात सावªजिनक उīोगात खासगी गुंतवणुकìला महßव देÁयात आले आहे .
४.३.१ सावªजिनक - खासगी भागीदारी : अथª, Öवłप:
सावªजिनक - खासगी भागीदारी Ìहणजे शासन आिण खासगी भांडवलदार, उīोगपती यांनी
परÖपर संमतीने एकिýत येऊन एखादा उīोग सावªजिनक भागीदारीĬारे चालवणे होय.
उदा. भारत सरकार आिण भारतातील िविवध उīोगसमूह यां¸यातील सहकायाªĬारे,
भागीदारीĬारे चालिवले जाणारे.
४.३.२ Öवłप:
सावªजिनक - खासगी भागीदारीमÅये शासन आिण खासगी संÖथा यां¸यात भागीदारीबाबत
करार केला जातो. करारानुसार खासगी ±ेý सावªजिनक सेवांची ÿकÐपांची
अंमलबजावणीची जबाबदारी Öवीकारते. तसेच संबंिधत सेवा िकंवा ÿकÐपांशी संबंिधत
आिथªक - तांिýक - ÿिøयाÂमक जोखीम खासगी ±ेýाची असते. संबंिधत ÿकÐप पूणª
केÐयानंतर खासगी ±ेýाला ठरािवक कालावधीत िविवध ÿकारे आपला खचª वसूल करता
येतो. उदा. महामागाªवरील टोल
सावªजिनक खासगी भागीदारीत ÿामु´याने पायाभूत सुिवधां¸या िनिमªतीमÅये खासगी
±ेýा¸या सहभागामुळे या ±ेýातील िनधी, कौशÐये सावªजिनक ±ेýाला खुले उपलÊध
होतात. सावªजिनक उिĥĶे खाजगी ÓयवÖथापकìय तंýपĦती पूणª करता येतात. खासगी
±ेýातील कायª±मता सावªजिनक ±ेýात आणता येतात.
सावªजिनक - खासगी भागीदारीचा हेतू पूणª झाÐयानंतर िह भागीदारी संपुĶात येते. या
भागीदारीत ÿामु´याने या ÿितमानाचा वापर केला जातो. munotes.in

Page 97

97
थोड³यात सावªजिनक - खासगी भागीदारीत खुली Óयापारी Öपधाª, राºयाचा कमीत कमी
हÖत±ेप, पाýता व गुणव°ापूणª नोकरवगª इÂयादी घटकांना महßव देÁयात येते.
४.३.३ सावªजिनक - खासगी भागीदारीचा उदय:
१९७०-८० ¸या सुमारास सावªजिनक िवतरण पĦती सुधारÁयाकåरता शासनावर दबाव
िनमाªण झाला पåरणामी शासनाने पायाभूत सुिवधां¸या िवकासासाठी खासगी गुंतवणुकìला
चालना देÁयास सुŁवात केली. कालांतराने िवकासकायाªत खासगी ±ेýांचा सहभाग वाढत
गेला. जोखीम Öवीकाłन लोकांÿती उ°रदाियÂव दाखिवणे हा सावªजिनक - खासगी
भागीदारीचा ÿमुख उĥेश होता.
१९९० नंतर संपूणª जगात खासगीकरण व उदारीकरणाचे वारे वाहó लागले पåरणामी
सावªजिनक - खासगी भागीदारीला मोठ्या ÿमाणात चालना िमळाली.
भारता¸या आिथªक धोरणात बदल झाÐयाने ÿशासकìय ÓयवÖथेतही काही नवीन बदल
Öवीकारावे लागले.
उदा. सावªजनीक खासगी कłन नवीन पायाभूत सुिवधा देणे.
४.३.४ िविवध देशातील सावªजिनक - खासगी भागीदारीचे ÿाłप:
१) भारत:
भारतातही सावªजिनक - खासगी भागीदारीत खासगी ±ेýाचा वाटा मोठा आहे. भारतातही
पायाभूत सुिवधांचा अभाव, वाढती लोकसं´या, शहरीकरण या काही कारणांमुळे
िवकासा¸या लोकां¸या अपे±ा वाढÐया. दुसरीकडे या समÖया असताना ÿशासनातील
गुणव°ा कायª±मता वाढणे गरजेचे होते. भारतात शासनात असलेले लायसेÆस राज, िविवध
परवानµया िमळवÁयासाठी लागणार वेळ, Âयामुळे पुढे होणारा िवलंब, कुशल मनुÕयबळाचा
अभाव, दÉतारिदरंगाई, लालफìतशाही अशा िविवध कारणांमुळे परकìय गुंतवणूकदार
भारतात येÁयास नाखूष होते. या सवª पåरिÖथतून मागª काढÁयासाठी भारत सरकारने
सावªजिनक - खासगी भागीदारीचे धोरण Öवीकारले.
३१ ऑगÖट २००६ रोजी भारत सरकारने पंतÿधानां¸या नेतृÂवाखाली ची Öथापना केली.
या सिमतीने सावªजिनक - खासगी भागीदारीला चालना िमळÁया¸या ŀĶीने ÿयÂन केले
आहेत.
या सिमतीने सुŁ केली या योजनेÿमाणे िनधी देऊन सावªजिनक - खासगी भागीदारीला
ÿोÂसाहन िदले. रÖते महामागाªचा िवकास, िवमानतळ, कचöयाची िवÐहेवाट, वीज, पाणी,
शहर िनयोजन आिण िवकास, आरोµय अशा िविवध ±ेýात सवªजिनक - खासगी ±ेýात
भागीदारी सुŁ झाली.
आज भारतातील महाराÕů राºयात सवाªिधक ÿकÐप सावªजनीक - खासगी भागीदारीवर
आधाåरत आहेत. Âयाखालोखाल कनाªटक, मÅयÿदेश, गुजरात, तािमळनाडू यांचा øमांक munotes.in

Page 98

98
लागतो. ÿामु´याने पायाभूत सुिवधां¸या िवकासात सावªजिनक - खासगी भागीदारीचे
ÿमाण जाÖत आहे. उदा. मोनोरेल ÿकÐप, मेůोůेन ÿकÐप इ.
२) िāटन:
सन १९९२ मÅये िāटनमÅये सावªजिनक खासगी भागीदारीला सुŁवात झाली. Âयानंतर
अनेक ±ेýांमÅये या भागीदारीचा Öवीकार करÁयात आला.
३) चीन:
चीनमÅये गृहबांधणी ±ेýात सावªजिनक - खासगी भागीदारी आढळते. यािशवाय पायाभूत
सुिवधांचा िवकास, औīोिगक िवकासामÅयेही िह भागीदारी आढळते.
अमेåरका, कॅनडा, जपान, ऑÖůेिलया इÂयादी अनेक देशांनी सावªजिनक - खासगी
भागीदारीचा Öवीकार केला आहे.
४.३.५ सावªजिनक - खासगी भागीदारीपुढील आÓहाने:
आधुिनक काळात िविवध ±ेýात सावªजिनक खासगी भागीदारीचे ÿमाण वाढलेले िदसून
येते. िवकासा¸या वाढÂया गरजा पाहता िह भागीदारी गरजेची आहे. माý सावªजिनक -
खासगी भागीदारी करताना योµय काळजी न घेतÐयास अनेक समÖया िनमाªण होतात. या
भागीदारीला अनेक समÖयांना समोरे जावे लागते.
सावªजिनक - खासगी भागीदारीपुढील आÓहाने:
१) लविचकता:
सावªजिनक - खासगी भागीदारीत मोठ्या ÿमाणात लविचकता असÐयामुळे दोÆही
भागीदारांना हवे ते िनयम बनिवÁयाचे Öवातंý असते अशा पåरिÖथतीत ÿÂयेक भागीदारांचे
वचªÖव ÿÖथािपत करÁया¸या ŀĶीने िनयमांची िनिमªती करतो. यामुळे लविचकतेचा वापर
एकिýत काम करÁयासाठी होत नाही.
२) मुदत:
सावªजिनक ±ेýातील कामे दीघªकालीन Öवłपाची असतात. Âयामुळे Âयांना जाÖत वेळ देणे
गरजेचे असते. माý खासगी ±ेýातील कामे अÐपकालीन Öवłपाची असतात. नफा हे Âयांचे
ÿमुख उिĥĶ असÐयाने दोÆही ±ेýात वाद होÁयाची श³यता असते.
िनवडणुकìनंतर नवीन शासन स°ेवर येते. खासगी ±ेýाला नÓया शासनाशी समायोजन
साधावे लागते.
३) िनधीचा पुरवठा:
काही वेळा िनधीपुरवठ्यासंदभाªत सावªजिनक - खासगी ±ेýाचे एकमत होत नाही. अशा
वेळी संसाधने, िनधी, अपÓयय होऊ शकतो. पåरणामी ÿकÐपा¸या आंमलबजावणीला
िवलंब होतो.
munotes.in

Page 99

99
४) उ°रदाियÂव:
सावªजिनक - खासगी भागीदारीत सावªजिनक उ°रदाियÂवात वाढ होते. कारण ÿÂयेक
गोĶीसाठी खासगी ±ेýाला जबाबदार धरणे श³य नसते कारण भागीदारीमुळे दोÆहीही
±ेýा¸या जबाबदाöया िनधाªåरत केलेÐया नसतात. अशा वेळी काही लोक आपÐया
जबाबदाöया पार पाडत नाही िशवाय कामाकडे दुलª±, पैशांचा अपहार अशा समÖया िनमाªण
होÁयाची श³यता असते. जबाबदारी - वैिवÅयामुळे उ°रदाियÂवाचा öहास होतो.
५) संसूचन :
सावªजिनक - खासगी भागीदारीत संसूचना¸या संदभाªत समÖया िनमाªण होताना िदसतात.
Âयातून जोखीम िनमाªण होऊ शकते. ÿकÐपातील िविवधता, भाषेतील िभÆनता यामुळे
िविवध िनमाªण होतात.
६) Öवाय°ता:
सावªजिनक - खासगी भागीदारीत काही वेळा खासगी ±ेýाला पुरेशी Öवाय°ता उपलÊध
होत नाही अशा वेळी ताÂकाळ िनणªय घेणे. नविनिमªती करणे श³य होत नाही. याउलट
काही वेळा खासगी ±ेýाला अितåरĉ Öवाय°ता िदली जाते. Âयामुळे पूणª अिधकार ÿाĮ
होतात आिण सवª जबाबदाöया खासगी ±ेýाला िदÐया जातात.
७) संघषª/वाद :
अनेकवेळा सावªजिनक - खासगी भागीदारीत संघषª िनमाªण होऊ शकतो Âयातून भागीदारी
धो³यात येऊ शकते. संघषª वादामुळे मूळ उĥेश बाजूला पडतो.
सावªजिनक - खासगी भागीदारीचे फायदे :
१) खासगी ÓयवÖथापनामुळे सावªजिनक ±ेýात कायª±मता वाढते.
२) पायाभूत सुिवधांसंबंधी ÿकÐपाची अंमलबजावणी व पूणªतः लवकर होते.
३) सावªजिनक उिĥĶे खासगी ÓयवÖथापकìय पĦतीने पूणª करता येतात.
४) शासनाचा कामाचा बोजा कमी होतो.
५) लालफìतशाही, दÉतारिदरंगाई कमी होते.
६) ĂĶाचाराला काही ÿमाणात आळा बसतो.
४.३.६ आपली ÿगती तपासा १) ई - गÓहनªÆस Ìहणजे काय ? ते सांगून ई - गÓहनªÆसची ÿितमाने िवशद करा.
२) ई - गÓहनªÆस Ìहणजे काय ? ई - गÓहनªÆसचे फायदे - तोटे इÂयादéची चचाª करा.
३) भारतातील ई- गÓहनªÆसचे िविवध ÿयोग ÖपĶ करा.
४) सुशासन Ìहणजे काय? सुशासनाची वैिशĶ्ये सांगा. munotes.in

Page 100

100
५) सुशासनाचा अथª सांगून, सुशासनापुढील आÓहाने ÖपĶ करा.
६) सावªजिनक - खासगी भागीदारी Ìहणजे काय? सावªजिनक - खासगी भागीदारीपुढे
सīिÖथतीत कोणती आÓहाने िनमाªण झाली आहेत? ते सांगा.
४.३.७ संदभªúंथ १) लोकÿशासन - ÿा. बी. बी. पाटील, फडके ÿकाशन, कोÐहापूर.
२) लोकÿशानात - अवÖथी, माहेĵरी, लàमीनारायण ÿकाशन, आúा.


*****
munotes.in